Jalova misija Petra Tome

Autori: akademici Sima Ćirković i Božidar Ferjančić

NA Badnji dan 24. decembra 1354. godine sastavio je pismo Stefanu Dušanu, izražavajući pre svega želju da ga, zajedno sa njegovim narodom, što pre vidi među vernicima Katoličke crkve. Narod u Dušanovoj državi, naročito u nekim njenim krajevima, mnogo je propatio od Turaka i stoga papa napominje da je s radošću primio carevu molbu da ga imenuje za kapetana hrišćanske vojske u ratu protiv nevernika. Kad se sve bude završilo, Stefan Dušan će, prema papinim rečima, moći da srećno i bezbrižno živi, utoliko srećniji što će ga štititi papska kurija i katolička vera.

Zatim papa naglašava da je kao legate uputio ljude vrlo učene i na glasu sa svoga poznavanja svetih knjiga, pa njih srpski car treba da lepo primi i sasluša. Misiju u Srbiji papa Inočentije VI poverio je Francuzu Petru Tomi, episkopu gradova Pati i Lipari na Siciliji, kao i Vartolomeju, episkopu Trogira, koji je kasnije postao i episkop Kotora.


Pretpostavlja se da je papskog legata srpski car primio u Krupištima na obali Bregalnice, mestu u kojem je Stefan Dušan boravio u proleće-leto 1355. godine. O obravku Petra Tome na dvoru Stefana Dušana, kao i o svemu što ga je tamo snašlo, postoji izveštaj Filipa Mezijera, njegovog biografa i možda pratioca na putu u Srbiju. Prema tom izveštaju, boravak Petra Tome na srpskom dvoru nije bio prijatan.

VEĆ pri opisivanju prvog susreta sa srpskim carem, Filip Mezijer konstatuje da je Stefan Dušan bio krupniji od mnogih ljudi svoga vremena i strašnog izgleda. Petru Tomi je predočeno da je u Srbiji običaj da onaj ko pristupa caru treba pre pozdrava da celiva njegovu nogu, a ukoliko tako ne postupi, izložiće se velikoj opasnosti, čak možda i dobijanju stroge kazne. Uprkos takvim upozorenjima, Petar Toma je stao pred Stefana Dušana bez uobičajenog celivanja njegove noge, koje je svakako trebalo da nalikuje normama vizantijske proskineze. Srpski car ga je, okružen velmožama, oholo i hladno primio.

Izvesno je da misija Petra Tome nije postigla očekivane rezultate. Njen neuspeh je, čini se, najviše bio posledica promenjenih prilika na granici prema Ugarskoj, gde su nestali razlozi zbog kojih je Stefan Dušan odlučio da se obrati papi Inočentiju VI. Pre svega, prestao je rat sa ugarskim kraljem, čija se pažnja ponovo okrenula borbi s Mlečanima oko gradova Dalmacije. Početkom 1355. godine Lajoš I je još ratovao protiv Srbije, ali je u maju iste godine zaključeno primirje između dve susedne države.

Mora se priznati da je malo šta poznato o poslednjim danima cara Stefana Dušana, kao i o prilikama u kojima je napustio ovozemaljski svet. O smrti svog bivšeg prijatelja, a potom ljutog protivnika, govori Jovan Kantakuzin, ali je njegova priča više okrenuta zbivanjima u Srpskom carstvu posle tog iznenadnog događaja, odnosno borbi za vlast između Simeona Paleologa i mladog cara Uroša, stavu carice Jelene, koja je vladala Serom, kao i pohodu despota Nićifora II Anđela prema Tesaliji.

VIŠE saznanja ne pruža ni Nićifor Grigora, koji piše da se Stefan Dušan upokojio početkom proleća, a zatim opisuje pohod despota Nićifora II Anđela prema Tesaliji. Zahvaljujući beleškama naših letopisa, kao i tzv. Kratkih hronika, sličnih spisa poznovizantijske istoriografije, saznajemo da je prvi srpski car preminuo u nedelju 20. decembra 1355. godine. Stefan Dušan je sahranjen u svojoj zadužbini, manastiru Sveti arhanđeli, nadomak Prizrena.

Ako je i sigurno da je Stefan Dušan preminuo u nedelju 20. decembra 1355. godine, njegovi poslednji dani, kao i okolnosti pod kojima je umro prekriveni su potpunom tamom. Već smo naveli Sulisovu opasku da je poslednju godinu života prvi srpski car proveo u južnim krajevima svoje prostrane države. To može potvrditi činjenica da je 5. decembra 1355. godine pod Verijom izdao povelju o razrešnici računa Dubrovčnanina maroja Gučetića. Polazeći od toga da je Stefan Dušan sahranjen u manastiru Sveti arhanđeli kod Prizrena, Sulis pretpostavlja da je umro u blizini tog znamenitog grada.

U kasnijim spisima dubrovačkih pisaca sačuvane su zanimljive priče o kraju života Stefana Dušana. Prema Mavru Orbinu, prvi srpski car je umro u Đavolotopi u Romaniji posle 25 godina vladavine, ali isti pisac beleži kako "neki vele da ga je smrt zadesila u Nerodimlju", dakle u jednoj od rezidencija srpskih srednjovekovnih vladara. Drugi Dubrovčanin, Jakov Lukarević, beleži da je Stefan Dušan umro 18. decembra 1356. godine u mestu Diapoli u Trakiji, krećući u nov pohod protiv Vizantije. Još je Florinski sumnjao u verodostojnost navedenih vesti dubrovačkih pisaca, dok je kasnije Vladimir Mošin bio spreman da u njih poveruje.

Ugledajući se na svoje prethodnike, Dušan je naumio da podigne sopstvenu zadužbinu u kojoj će biti njegov grob. U poznoj Vizantiji se ceremonijal carskog krunisanja završavao time što je novokrunisani vladar birao kamen od kojeg će se izgraditi njegov grob, što je trebalo da ga podseti na prolaznost zemaljskog života. Zadužbinu je posvetio svetim arhanđelima Mihailu i Gavrlu, kojima je bio posebno privržen i zahvalan.

MESTO je izabrao u blizini Prizrena, na ulazu u klisuru Bistrice u blizini prizrenske tvrđave. Ona je darovana manastiru da posluži kao žitnica i riznica, za šta su inače služili pirgovi (kule). Manastir je građen u periodu 1347. do 1350. godine. Car je za vreme građenja zabranjivao da se iz Trepče izvozi olovo, jer je ono bilo potrebno za njegovu crkvu.

Crkva je bila petokupolna, bogato ukrašena kamenom plastikom, sa mozaičkim podom koji je izazivao divljenje sve dok crkva nije bila razorena, što se desilo srazmerno rano. U jednom tekstu s početka DžVI veka prenosi se uverenje stanovnika da je "prizrenske crkve patos" među najvećim srpskim znamenitostima, zajedno s dečanskim hramom, pećkom pripratom, banjskim zlatom i resavskim živopisom. Manastir je poslužio kao uzor kasnijim ktitorima i graditeljima crkava moravske škole. U crkvi je bio pripremljen carev grob, sa ležećom figurom pokojnika po zapadnjačkom uzoru.

Manastir Sveti arhanđeli je njegov ktitor obdario mnogobrojnim posedima, nabrojanim u povelji koja je do nas došla u okrnjenom obliku. Mnoge od darovanih poseda u samom gradu Prizrenu i okolini Dušan je kupovao ili razmenjivao, dajući vlasnicima druge posede. Naslednik Dušanov, car Uroš, odmah na početku svoje vladavine darovao je prihode od trga u Prizrenu očevoj zadužbini.

Dve decenije posle careve smrti, 1375. godine, u njegovoj zadužbini je održana ceremonija koja je bila posledica raskola nastalog odlučenjem. Izaslanici carigradskog patrijarha, "ušavši u crkvu, služiše i pričestiše se sa svetiteljem i srpskim sveštenicima pređe odlučenima". Bio je to simbolički izraz odluke kojom "oprostiše od pređašnjeg zaprećenja i odlučenja cara i patrijarha i sve žive i umrle i primiše sve arhijereje i jereje u zajednicu i sasluženje". Ceremonijom nad carevim grobom su konačno otklonjene posledice raskola, ali su istovremeno podržane i ovekovečene osude Dušanovih ambicija.

(KRAJ)