Ponosan na - korene

Piše: Ismet Kočan

U ŠEST vekova dugoj istoriji Osmanske carevine, za vreme trideset i šest sultana, izmenjalo se na vlasti ukupno 210 velikih vezira. Međutim, turski istoričari se slažu da samo jedan od njih zaslužuje epitet najvećeg. To je je Mehmed-paša Sokolović, poreklom Srbin iz Bosne, koji je, dostojno veličini i geniju svog prvog gospodara i najvećeg od svih padišaha, Sulejmana Veličanstvenog, uzdigao imperiju do neslućenih visina, gde je neograničenom vladavinom i mudrošću velikog diplomate i ratnika održao i za vreme naslednika nedostojnih imena velikog Zakonodavca.
U ovom feljtonu prosledićemo životopis i delo neograničenog upravitelja Turske carevine, kojem se navršava 500 godina od rođenja, pred kojim je, bezmalo ceo jedan ljudski vek, drhtala Evropa, i velikog državnika koji je nepogrešivim instinktom ništa manjeg vojskovođe i ratnika nametao mir sabljom i topovima. Nekadašnji čatac i nesuđeni monah iz Mileševe, od njegovih rodnih Sokolovića, preko jedrenskog saraja i Enderuna i najviših državnih funkcija u Carigradu, iako preobraćen na islam i iskreno veran novoj religiji, nije nijednog trenutka zaboravljao svoje poreklo, što je pokazao svojom popustljivom politikom prema Srbima i, samo njegovom zaslugom obnovljenom Pećkom patrijaršijom, na čijem je čelu ustoličio svog rođenog brata Makarija.
Prateći neprekidnu uzlaznu liniju dvorskog paža koji je, zahvaljujući svojoj oštroumnosti i sposobnostima, imao sreću da se bavi u najbližoj blizini i bude u milosti velikog padišaha Sulejmana, videćemo njegov život i kao ličnog carevog sobara i oružara, admirala mornarice, rumelijskog beglerbega, komandanta vojne protiv Austrije i osvajača Sigeta i Arabije i, napose, paše sa tri tuga, koji je jedini od svih velikih vezira imao čast da se održi u službi čak tri sultana.
Sokolovićev genij državnika nije vidljiv samo po čvrstom držanju dizgina osmanske vlasti nakon smrti gospodara triju kontinenata - Sulejmana Veličanstvenog, već i u njegovoj ambiciji da carevini proširi nove i neslućene vidike i učini je apsolutnim gospodarom srednje Azije i Indijskog okeana, za šta se upustio u, za ono vreme fantastičnu avanturu prokopavanja kanala Don-Volga, kojeg je trebalo da spoji sa morem, Kaspijsko jezero sa Crnim morem, a odmah iza toga planirao još veći poduhvat - probijanje Sueckog kanala.
Mehmed-paša Sokolović je, slažu se i turski i evropski istoričari, poživeo dovoljno da ostavi neizbrisiv trag u istoriji Osmanske carevine. Poginuo je tragično, kao žrtva političke zavere, od ruke, ironijom sudbine, jednog derviša koji mu je poreklom bio zemljak iz Bosne. Bilo je to u 74. godini njegovog života i, čini se u pravo vreme, da ne bi svojim očima video početak naglog propadanja imperije, u čijem je stvaranju moći i sam učestvovao, a nad kojom su se, bio je svedok, poslednjih nekoliko godina njegova života počeli da nadvijaju tmurni oblaci, najavljujući carevanje svega onoga protiv čega se svim silama borio - mita, korupcije i vladavinu harema imperijom.
Život Mehmeda Sokolovića nije lako pratiti, jer su istorijski izvori lišeni opširnijih podataka o njegovom najranijem životu, pogotovo perioda koji je vezan za njegovo odvođenje u carski saraj u Jedrenu i njegovo uspinjanje u dvorskoj službi. Visoki i naočiti Bosanac pao je više u oči turskim istoričarima tek kada je, naprasno, bio naimenovan za vrhovnog kapetana mornarice. Od tada ga prate u korak, a sve ono što se događalo u njegovom najranijem dobu, ostavljeno je da se crpe iz šturih pominjanja turskih istoričara i predanja srpskog naroda, čega se, iz razumljivih razloga, treba prihvatiti sa dužnom rezervom. Zatim iz malobrojnih pisanih dela o njemu na srpskom jeziku i, na kraju, pedantne diplomatske prepiske dubrovačkih i venecijanskih ambasadora na osmanskom dvoru, koji su pomno beležili svake detalje vezane za velikog vezira, od čije je milosti zavisila i sudbina njihove trgovačke moći u Sredozemlju.
Bez sumnje, jedno od najkompletnijih pisanih dela o najvećem osmanskom veziru na srpskom jeziku je knjiga “Mehmed Sokolović” Radovana Samardžića, koja je sa francuskog prevedena na turski, a već više od decenije ne silazi iz vitrina turskih knjižara. U njoj je, između ostalog, zabeleženo upravo ono što nedostaje turskim istoričarima - narodno predanje o odvođenju Baja Sokolovića u Jedrene.

NAOČIT, PAMETAN MOMAK
POČETKOM DžVI veka, kada se za potrebe očuvanja proširenih granica turske carevine pojavila potreba za svežim snagama u armiji, Osmanlije su još više pribegle ranije već oprobanoj praksi popune vojnog podmlatka putem tzv. devširme, koja je kod nas poznata kao “danak u krvi”.
Pet-šest godina pošto je hercegovački sandžak-beg Skender Ornosović “dobio zapovest iz Carigrada da po Bosni i Hercegovini pokupi hiljadu adžemioglana i dovede ih u saraje”, u Bosnu se iza 1520. uputio Ješildže Mehmed-beg, tražeći kao i njegov prethodnik, sposobne mladiće za carsku službu. Posle dugog obilaženja Bosne i susednih krajeva, Ješildže-bega put je naneo u selo Sokolovići kod Ruda u višegradskom kadiluku, gde je dočuo priču o naočitom i pametnom momku Baju koji je bio dat u monašku službu kod njegovog ujaka u Mileševi.

(Nastaviće se)