Poklon rodu - ćuprija

Piše: Ismet Kočan
I, DOK se reka novih i novih Sokolovića, iz rodnog Mehmed-pašinog sela usmeravala ka Carigradu, u godinama kada je on krčio put ka funkciji sadrazama, odnosno velikog vezira, a verovatno još i pre toga, počela je u njegovoj glavi da se rađa ideja o obnavljanju rada Pećke patrijaršije, koja će biti krunisana sultanovim hatišerifom iz 1577. godine. To se dogodilo isključivo ličnim nastojanjem Mehmed-paše, koji je u to vreme bio treći vezir kubeta i koji je za ostvarenje ovakve namere pridobio velikog muftiju i svog velikog prijatelja, šejh-ul-islama Ebusuuda el Amadija.

Na čelo obnovljene Pećke patrijaršije postavljen je Makarije, tadašnji arhimandrit manastira Hilandara, za kojeg, iako je nesporno da je od Sokolovićevog roda, ne postoje nikakvi pouzdani istorijski podaci da mu je bio rođeni brat, kako to beleži predanje. Prema turskim hroničarima, koji sudbinu dvojice Mehmed-pašine braće sa sigurnošću prate do carskog saraja u Carigradu, Makarije je, najverovatnije bio stričevič ili, u najmanju ruku, neki dalji rod iz loze Sokolovića, koji će, zaključno sa Savatijem, postrižnikom trebinjskog manastira i hercegovačkim mitropolitom, držati prestol Srpske crkve do 1586. godine.

Motivi obnavljanja Pećke patrijaršije, kada se uzmu u obzir tadašnje istorijske okolnosti, bez velikih napora, daju se naslutiti. Srpski suverenitet je davno pre toga bio okončan, ali su se Srbi u svim nekadašnjim srpskim zemljama, sa svojim vojnim potencijalima, uveliko nalazili u planovima Osmanlija za njihove dalje iskorake prema zapadnim hrišćanskim zemljama i Austriji. Uz to, u graničnim provincijama imperije je bio potreban mir. Srbima je ponuđeno obnavljanje crkvenog organizma, koji će biti vezan za Portu, koja će postavljati i odobravati srpske patrijarhe u Peći, a sama Crkva biti podložna turskim zakonima. Međutim, za Srbe, kojima je počelo da bledi sećanje na ranije kraljeve i despote, ovo je, na jedan način, makar i prividno, bila zamena za izgubljeni državni mehanizam i instrument za očuvanje verske i nacionalne samobitnosti, koji su se, zauzvrat, morali plaćati lojalnošću padišahu u Carigradu.

NE treba sumnjati da je svega ovoga, pa čak možda i namera Porte da pokuša da ga iskoristi u tom smislu, bio svestan i sam Mehmed-paša Sokolović koji je, igrajući vešto gambit između jednih i drugih, razmišljao korak dalje, utirući na taj način puteve za širenje Osmanske imperije preko njenih zapadnih granica. Njegova dela govore da u takvoj igri nije bio neiskren ni prema jednim, ni prema drugima. Ipak, ostaće zabeleženo da mu je, nepotističkom politikom u podeli visokih državnih funkcija i, napose, postavljanjem ljudi svojeg soja na presto Pećke patrijaršije, zatim umerenom i popustljivom politikom prema Srbima i Dubrovčanima, od kojih su ga ovi zadnji držali za čoveka “njihove krvi i jezika”, uspevalo da za sve vreme svoje duge vladavine čvrsto drži sve konce u svojim rukama, pa čak i onda kada je morao da trpi žaoke svojih neprijatelja i protivnika.

Najveći od svih velikih osmanskih vezira Mehmed-paša Sokololović, koji se na funkciji sadrazama, za vreme vladavine triju sultana, zadržao 14 godina, 3 meseca i 15 dana, sahranjen je u jednoj skromnoj zgradi na Ejubu u Carigradu. Od jedne razrušene crkve u Kadirgi u Istanbulu, napravio je džamiju, a širom imperije na mnogo mesta mnoga dela: džamije, medrese, šadrvane, imarete, hanove, česme, mostove, hamame i mnoge druge građevine.

U svom rodnom selu, Mehmed-paša je još kao mlad dvoranin sagradio džamiju, mekteb, musafir hanu, imaret, vodovod i česmu. Od svega toga, na najvećeg od svih Sokolovića podseća jedino još njegova česma. Sokolović se, međutim, svom rodnom kraju odužio tek kada se vinuo do najvećih državnih funkcija i postao veliki vezir Porte. Kao uvod u najznačajnije arhitektonsko delo, koje nosi pečat njegove narudžbine, ćuprije na Drini, u Višegradu se, na desnoj obali Drine, 1566. pominje kao izgrađen njegov karavan saraj, za kojeg Evlija Čelebija svedoči da je “velik kao tvrđava” i “da može da primi do deset hiljada konja, kamila i mazgi”, “da ima lepo kupatilo i česme s tekućom vodom i tri stotine dućana”.

“`Kameniti han` u Višegradu, kao i imaret, gde će se hraniti radnici, koji su definitivno porušeni 1914. godine, podignut je u vreme koje je neposredno prethodilo utemeljenju Sokolovićevog mosta na Drini”, piše Radovan Samardžić. “To su bili objekti koji će, neophodni putnicima, jednog dana sačiniti celinu s mostom, ali bez kojih se gradnja ćuprije, godinama duga, nije mogla započeti.”

Gradnja mosta, kojeg je u svom delu “Na Drini ćuprija” zanavek ovekovečio Ivo Andrić, bila je poverena tadašnjem prvom arhitekti carstva i, po mnogim ocenama, najvećem neimaru kojeg je osmanska imperija ikada imala: Mimaru Sinanu, nekadašnjem hrišćaninu, koji je prešao isti put kao i Sokolović, odavši se graditeljstvu u kojem je iza sebe ostavio najznačajnija arhitektonska dela svoje epohe. Pogrbljeni osamdesetogodišnji starac, duge, bele i neuredne brade započeo je bitku sa zahuktalim vodama Drine 1571. Taj trenutak je hronostihom, koji je kasnije uklesan na kamenoj ploči, zabeležio je sarajevski pesnik Nihadi, a koji glasi:

"Podiže most kome na svetu ravna nema.
Nemoj reći da je propalo blago dato na ovako dobro delo."

Gradnja mostova, nije za Sokolovića bila samo puko premošćavanje zahuktalih voda i spajanje nepristupačnih i dalekih obala. To je za njega bila simbolika spajanja razdvojenih svetova i žila kucavica ekonomske moći imperije, koja nije mogla imati tu moć bez prohodnih puteva. Još jedan takav most, na Trebišnjici, kod Trebinja, podignut je zaslugom i u slavu Mehmed-paše Sokolovića, između 1572. i 1574. godine. Pretpostavlja se da nosi potpis, takođe velikog osmanskog arhitekte Hajrudina, čije je delo Stari most na Neretvi u Mostaru.

BEOGRAD KAO MISIR
SOKOLOVIĆA je u Beogradu novi sultan još jednom proglasio za velikog vezira i ovaj grad će mu oduvek biti u posebnom sećanju, što je potvrdio i izgradnjom velikog karavansaraja, koji je, kako je zabeležio Stefan Garlah 1578, “već bio u funkciji”. Evlija Čelebija će 1660, nazivajući Beograd zbog njegovog obilja “Misirom (Egiptom) Rumelije”, zabeležiti da je u ovom gradu najznačajnija građevina Mehmed-pašin karavansaraj: “On ima šezdeset prostorija na spratu i u prizemlju, sa odžacima, ognjištima, stajama za kamile, s konjušnicama i dvorištima, a sazidan je od tvrdog materijala kao kakva tvrđava. Ima gvozdenu kapiju. Njegovi vratari i noćni čuvari svake večeri zalupaju u bubanj, pa onda zatvore kapiju.” Nad kapijom je uklesan hronostih koji filozofski svedoči o prolaznosti vremena:

"Otišli su svi koji su konačili u ovom karavansaraju."

Ovi stihovi su dobili novu težinu, ali u drugom značenju posle austrijskog osvajanja Beograda 1688, kada je karavansaraj nepovratno izgoreo.
(KRAJ)