Elita u matici

Piše: Miloš ĆOROVIĆ
"SERBSKI letopis", časopis koji je počela da izdaje Matica srpska nastavljajući svoju aktivnost čitava dva veka najavio je u svom "predosloviju" (predgovor) sledeću orijentaciju: "Sve što se god slovenskog naroda od Adrijatskog do Ledenog i od Baltijskog do Crnog mora uopšte, a osobito što se nas Srbalja tiče i to u književnom prizreniju, sve je to predmet "Serbnskog letopisa"; njegov karakter je nikog ne uvrediti, no svima što više polze doprineti".

Pisac ovog "predoslovija" naglašava šta bi trebalo da bude osnovni zadatak pisane srpske reči: "Jedina ljubav i revnost k opštem blagu... i rasprostenije književstva i prosveštenija naroda srpskog, to jest da se knjige srpske rukopisne na svet izdaju i rasprostranjuju i to sad i od sad bez prestanka za svagda".

VEOMA spremna i učena ekipa okupila se oko Matice i njenih književnih aktivnosti među kojima su bili Vuk Karadžić, Lukijan Mušicki, Georgije Magarašević, Jovan Demetrović (rodom iz Dalmacije), Srbin iz Srema Josif Milovuk, posinak znamenitog srpskog istoričara Jovana Rajića - Petar Rajić. Jedna od istaknutih Srpkinja u Budimpešti bila je slikarka Katarina Ivanović, rodom iz Sekešfehervara (Starog Beograda) koja je u to vreme, koristeći blagodejanje srpskih dobrotvora, ostavila iza sebe nekoliko značajnih dela od kojih se neka nalaze u Narodnom muzeju u Beogradu. Iz tog perioda datira i njen portret Perside Karađorđević, žene Aleksandra, sina vožda Karađorđa.

Na okupu su bili i mnogi imućni i ugledni građani Budimpešte srpskog porekla koji su u dobroj meri finansijski potpomagali delatnost Matice. Bila je srećna okolnost da je predsednik Matice srpske već u svojim poznim godinama bio Sava Tekelija, najzaslužniji mecena prosvete Srba na mađarskoj strani. Zdanje "Tekelijanum", koje je on podigao, bilo je jedno vreme sedište Matice, a docnije decenijama internat srpskih mladića koji su dolazili u Budimpeštu na visoke škole.

Sava Tekelija Popović (1761-1842) bio je veleposednik iz rumunskog grada Arada. U biografskim podacima o ovom srpskom meceni, kako beleži peštanski njiževnik Stojan Vujičić, Tekelija je imao velike zasluge ne samo za Srbe već i za Mađare. Njegov pradeda borio se na mađarskoj strani pri oslobađanju Budima od Turaka, a pre svega u bici kod Sente pod Evgenijem Savojskim. Tada je dobio plemstvo od cara, pa je praunuk Sava ušao u politički i kulturni život Mađara kao ugledan građanin.

OD Srba u Ugarskoj, Sava Tekelija prvi je dobio doktorat prava na peštanskom univerzitetu 1786. godine i istakao se u nacionalnom i političkom životu Srba u Mađarskoj. Kao veliki mecena prosvete ugarskih Srba, njegovo ime ostalo je zapisano svetlim slovima u istoriji srpske kulture u Mađarskoj. Od 1838. godine, do svoje smrti, bio je predsednik Matice srpske u Pešti. U prošlom veku nazivali su ga u Mađarskoj "Sečenjijem Srba" (Ištvan Sečenji, veliki reformator političkog, ekonomskog i kulturnog života u Mađarskoj).

U toku 114. godine svog postojanja, kontinuiranog funkcionisanja, u "Tekelijanumu" je više od četiri stotine mladih intelektualaca Srba, steklo diplomu na peštanskom filozofskom, pravnom, politehničkom, medicinskom i likovnom fakultetu. U starom zdanju "Tekelijanuma", koje se popularno nazivalo Panteon, stanovao je i pisac i književni kritičar Kosta Ruvarac, pripovedač koji je ovde studirao pravne nauke. Upravitelj zavoda bio je jedno vreme Jovan Jovanović Zmaj, koji je ovde uređivao svoj satirični list po kojem je dobio svoj književni nadimak, a takođe ispevao i mnoge strofe svojih "Đulića".

Ovde se javlja svojim prvim pesmama Laza Kostić, a za ovo zdanje vezuje se i deo stvaralaštva predvodnika srpskog realizma Jakova Jaše Ignjatovića. S pravom se može reći, da je "Tekelijanum" više od jednog stoleća predstavljao značajno razdoblje srpske prosvete i stasavanja srpskih intelektualaca u Mađarskoj.
(Nastaviće se)