U središtu zemlje

PEĆKA patrijaršija je grupa crkava nadomak Peći, uz pećku Bistricu, na ulasku u Rugovsku klisuru i jedan je od najznačajnijih srpskih spomenika prošlosti. Po starom vizantijskom običaju da u važnim kulturnim centrima ktitori dodaju i dograđuju svoje zadužbine jednu uz drugu - u Peći je stvorena celina od četiri crkve čvrsto pripojene, ”slepljene” - od kojih su tri spojene zajedničkom pripratom (predvorjem).
Ovaj kompleks srednjovekovnih crkvenih građevina kraj Peći u Metohiji je bio sedište srpskih arhiepiskopa i patrijarha od 13. veka.
Prvu i glavnu crkvu Sv. apostola podigao je, kako se zvanično beleži, srpski arhiepiskop Arsenije krajem prve polovine 13. veka na metohu (posedu) manastira Žiče i po uzoru na ovaj do tada arhiepiskopski hram. Posle 1242. i poznate mongolske najezde u kojoj je oštećena prva srpska arhiepiskopija Žiča - crkveni prelati, najverovatnije uz saglasnost tadašnjeg srpskog vladara Uroša Prvog, crkveno sedište sa graničnog područja sele u središte zemlje (!) - na Metohiju.
Trinaesti i 14. vek - vreme nastanka crkava Pećke patrijaršije je vreme cvetanja srpske umetnosti. Ni te crkve, njihova arhitektura a posebno ne slikarstvo (koje ”govori” o stavu srpskih crkvenih velikodostojnika i ima što šta da poruči vernicima) ne nastaju slučajno, niti van konteksta u kom se nalazi srednjovekovna Srbija.
Dakle, kakva je situacija u kraljevstvu?
Srpska umetnost 13. veka razvijala se i cvetala na zemljištu stare Raške, u sredini koja nije - u umetničkom životu - patila od predrasuda tradicionalizma. Izvesna sveža radoznalost, koja se osećala u brzom primanju novina, bila je tokom 13. veka dosta nesređena. Izvan područja kompaktne umetnosti Vizantije i romanskog zapada, srpski majstori raškog perioda često su se okretali primorju. Dvojnost koja je izbijala i iz vladarske titule (još Milutin sebe naziva kraljem srpskih zemalja i primorskih) držala se do poslednjih godina 13. veka.
Ambicije kralja Milutina sa slabljenjem vizantijskog carstva rastu, ali početkom 14. veka Carigrad će ponovo zablistati. Srpski dvor koji je, u balkanskoj politici, postao ozbiljan takmac vizantijskom dvoru, želeo je u svemu da se takmiči sa starom prestonicom: u načinu života, odevanju, na polju umetnosti...
Već za poslednjih godina vladavine kralja Milutina (došao je na vlast 1282. i vladao 40 godina, a za to vreme je podigao i 40 crkava), osetno je porastao uticaj crkve. Arhiepiskop Nikodim i njegov kasniji naslednik Danilo zajednički utiču na Milutina da oprosti sinu Stefanu. Iz biografije Dečanskog jasno se vidi kakvu su ulogu odigrali hilandarci i svetogorci prilikom izmirenja starog kralja sa sinom.
Veći ugled arhiepiskopije oseća se i u kulturnom životu srednjovekovne Srbije. U književnosti se uz biografije vladara pišu i biografije arhiepiskopa. Uz kraljevske zadužbine podižu se i crkve arhiepiskopa.
Nikodim (1316-1324) podiže u središtu Arhiepiskopije u Peći (uz Arsenijevu crkvu Sv. apostola) - svoju zadužbinu, hram sv. Dimitrija. Ali, on zida i crkvu sv. Save u selu Liznica.
Nikodimov naslednik Danilo Drugi (1324-1337) u Peći podiže čak dve crkve. Crkvu Bogorodice Odigitrije sa južne strane Sv. apostola - kao pandan sv. Dimitriju podignutom uz severni bok Sv. apostola. A, potom i crkvu sv. Nikole uz južnu stranu Bogorodice Odigitrije. Danilo Drugi istovremeno sa crkvicom sv. Nikole podiže i monumentalnu pripratu ispred tri hrama: sv. Dimitrija, Sv. apostola i Bogorodice Odigitrije.
Najveći graditelj među srpskim arhiepiskopima Danilo Drugi neumorno podiže crkve. Pored novih građevina u Peći, on proširuje i živopiše Nikodimovu crkvu sv. Save u Liznici. Opravlja Žiču i u njoj podiže zvonik, te obnavlja i živopiše trpezariju. U gradu Magliću popravlja crkvu sv. Đorđa. U Jelašnici zida dvor i crkvu arhanđela Mihaila. ”Gde ne stiže crkvu da sazida”, zapisuje Danilov učenik, ”to zapovedi da je načine od drveta i da je postave na hvaljenje i slavljenje Boga”.
(Nastaviće se)