Poharane riznice

Krađe i pljačka, otimačina kroz vekove, seobe i zbegovi, paljevine osvajača, ali i one slučajne, tako karakteristične (posebno kad je reč o konacima) za srednjovekovne manastire, osiromašili su bogatstvo i riznicu Pećke patrijaršije. Ipak, uprkos svim nedaćama, riznica i danas čuva dosta rukopisnih knjiga, ikona, zlatarskih radova i umetničkog veza, tako da se ubraja među najvrednije u Srbiji.
Pred navalama neprijatelja (mnogih, i različitih "boja") manastiri su skrivali dragocenosti, ali (kao i 1688. Turci) osvajač je skriveno pronalazio i odnosio, pa se danas (inventarskih knjiga nije bilo) može tek nagađati šta su riznice srpskih arhiepiskopa i patrijarha sve čuvale. Nisu samo crkveni velikodostojnici bogatili riznicu, ona je rasla i vladarskim poklonima i zavetima. Njeno bogatstvo i značaj možemo tek slutiti, ali svojevrsni pokazatelj svakako može biti "fundus" riznica svetogorskih manastira.
Na Atosu, naime, nema nijednog manastira, pa ni skita, koji se neće namerniku Srbinu pohvaliti dragocenostima koje su se tu stekle obilatim, galantnim, velikodušnim poklonima srpskih kraljeva, careva, knezova i vlastele. Izuzmemo li oveći krst izrezan iz jednog komada kristala koji su Nemanjići poklonili Vatopedu, većinom se radi o moštima svetaca koje laiku možda i ne znače toliko kao "ambalaža" u koju su pohranjene, a to su savršeni predmeti primenjene umetnosti od plemenitog metala ukrašeni biserima i dragim kamenjem. Ni zlatan, ni ukrašen dragim kamenjem jeste pojas Bogorodice kojoj je posvećena cela Sveta gora. Taj pojas, jedna od najvećih svetinja svetog poluostrva, čuva se u grčkom manastiru svetog Pavla, a inocima ga je svojevremeno sa pramca vladarskog broda poklonila sultanija Mara!
Žena sultana Murata Drugog, a ćerka despota Đurđa Brankovića i Jerine Kantakuzin, bila je, izvesno, jedna od najmoćnijih žena onovremenog Balkana. Imala je zavidan uticaj na Muratovog naslednika, sultana Mehmeda Drugog. Njena želja je bila presudna prilikom izbora nekolicine carigradskih patrijarha. Zbog sukoba sa bratom Lazarom, nastanila se u Ježevu, u blizini Sera, na hodočasničkom putu za Svetu goru. Mara im je pomagala i pružala odmorište, a u Ježevu su sklonište našle i mnoge krunisane glave.
Među ikonama koje se nalaze u riznici Pećke patrijaršije danas nema starijih od onih iz 17. veka, mada je ona spadala u najbogatije riznice pravoslavnog sveta. Konačno, s obzirom na starost crkava sagrađenih u 13. i 14. veku, riznica je morala da ima veći broj ikona iz tog perioda. Ali, danas je tu jedna od najboljih - ikona Sv. vrači Kuzma i Damjan iz 1674. - majstora Radula, tada najpopularnijeg i narudžbinama pretrpanog slikara. I, ne samo to, Kuzma i Damjan spadaju u najlepše ikone druge polovine 17. veka.
Pored ikona, u slikarska ostvarenja pećke riznice ubraja se i jedna prilično oštećena plaštanica iz sredine 14. veka. Na ovoj najstarijoj pedantno naslikanoj plaštanici (obično su vezene) prikazano je plakanje Hrista, a pronađena je u ruševinama Bogorodice Hvostenske, nedaleko od Peći.
Veoma značajan predmet koji čuva riznica jeste Rodopovo zvono iz sredine 15. veka. Ono se trenutno nalazi na izložbi posvećenoj Vizantiji u Londonu, a prethodno je izlagano u Njujorku u Metropoliten muzeju u okviru čitavog ciklusa izložbi posvećenih usponu, moći i padu Vizantije. Uprkos mnogim pljačkama, ovo zvono je sačuvano jer su ga manastirci prilikom jednog od turskih napada na Bogorodicu Hvostensku sakrili zakopavši ga dubokopod zemlju - a danas je pravi raritet. Zvona iz tog perioda gotovo da i nema, jer su ih Turci topili i od njih lili topove.
Kako je pljačkama i seobama sve što je pripadalo riznici nestalo, i zlatarski radovi koji su sačuvani od jednog (od više) obnavljanja riznice potiču tek iz razdoblja turske vladavine. Radi se o nekoliko čaša i okova knjiga iz 17. veka. Iz kasnijeg 18. i 19. veka potiču raskošniji radovi, mahom krstovi. Rukopisi, 113 primeraka, sakupljeni su tokom 18. i 19 veka. Najstarije je Jevanđelje po Luki i Jovanu na pergamentu, srpske redakcije iz 13. veka.
( Kraj)