Pašić okreće list

NEKE od mnogobrojnih zahteva, srpska vlada je usvojila po hitnom postupku. To se, pre svega, odnosilo na traženje hrvatskih i slovenačkih oficira da im se priznaju činovi koje su imali u Austrougarskoj vojsci i da im se plate izjednače sa srpskim oficirima. I pored toga što je udovoljeno mnogim njihovim željama, veći broj Hrvata i Slovenaca napustio je Korpus i vratio se u zarobljeničke logore. Više su voleli da budu ruski zarobljenici nego srpski vojnici.
Srpskim dobrovoljcima najteže je pala odluka regenta Aleksandra Karađorđevića iz februara 1918. godine da se Srpski dobrovoljački korpus preimenuje u Jugoslovensku diviziju iako su većinu sastava iz ove jedinice činili Srbi. Pod novim, jugoslovenskim imenom ova Divizija je učestvovala u proboju Solunskog fronta i u završrnim operacijama za oslobođenje zemlje.
U našoj istoriografiji još nije dat celovit odgovor na pitanje zašto je Nikola Pašić, kao predsednik vlade stavio potpis na takozvanu Nišku deklaraciju 1914. godine, kojom je proklamovano stvaranje zajedničke države Srba, Hrvata i Slovenaca, a ujedno označeno brisanje sa političke i geografske karte jedne uspešne i sa mukom stvorene državne tvorevine - Kraljevine Srbije.
Zagonetna i krajnje zatvorena ličnost vođe srpskih radikala iza koje nije ostalo mnogo autobiografskih spisa, otežava iznalaženje objektivnog odgovora na jedno od najsudbonosnijih pitanja u srpskoj istoriji: Zašto su Pašić i njegovi politički istomišljenici odustali od ostvarenja davno postavljenog nacionalnog cilja - oslobođenja i ujedinjenja srpskog naroda i upustili se u stvaranje jedne državne zajednice u kojoj su Srbi trebalo da žive zajedno sa Hrvatima i Slovencima, koji su upravo u trenutku proklamovanja buduće Jugoslavije, sa puškom u ruci i uniformama austrougarske armije nasrtali na njih.

Bez dogovora

MEĐU oskudnim istorijskim izvorima mogu se naći dokumenti koji govore da Pašić na početku svoje političke karijere nije bio opsednut jugoslovenstvom. Prilikom svog prvog kandidovanja za narodnog poslanika, na primer, na jednom predizbornom skupu u Zaječaru, koji je održan u jesen 1880, Pašić je prema novinskim izveštajima, “govorio kao vatreni nacionalista o pradedovskom zadatku srpskosg oslobođenja i ujedinjenja”. Isto tako, u političkom programu Radikalne stranke koji je donet prilikom njenog osnivanja 1881. godine, nedvosmisleno se kaže da će se radikali boriti za “oslobođenje i ujedinjenje srpstva”, kao i za “savez sa Crnom Gorom i Bugarskom”. Istoričar Đorđe Stanković ukazuje da se u “najvećem broju Pašićevih rukopisa iz vremena osnivanja Radikalne stranke izlaže sa dosta emocija samo njegova ideja o ujedinjenju Srba”.
Posle ovih autentičnih potvrda o Pašićevom “srpskom opredeljenju”, opravdano se postavlja pitanje kada je i zbog čega došlo do promene stava u pogledu njegove nacionalne orijentacije. Prema mišljenju nekih istoričara, to se dogodilo posle uspešno završenog Prvog balkanskog rata, kada je u javnosti vladala prava nacionalna euforija, zbog “pobede srpskog oružja nad turskom silom” i oslobođenja Makedonije.
Jugoslovensko pitanje se prvi put postavilo, kako tvrde istoričari, na sednici Poslaničkog kluba Radikalne stranke 27. juna 1913. godine. Tada je jedan od radikalskih prvaka Laza Paču rekao: “Onima koji misle da će Srbija oslobađanjem Makedonije završiti svoju nacionalnu misiju, skrećem pažnju da je to jedna velika zabluda. Posle oslobođenja Stare Srbije i Makedonije postavljaju se prvi krupni zadaci nacionalnog ujedinjenja Srba sa svojom braćom Hrvatima i Slovencima koji su isto tako dobro Južni Sloveni kao i mi”. Ovo mišljenje prihvatio je i Nikola Pašić i od tada stalno isticao da su “Srbi, Hrvati i Slovenci jedan narod sa tri imena” i da je njihovo ujedinjenje neminovno.

U tuđoj službi

VEOMA je čudna ovako nagla promena mišljenja vođe Radikalne stranke, kada se zna da je ranije, ne samo u govorima, nego i u pisanim radovima iznosio sasvim drugačije stavove. U vezi sa ovim, treba reći da je u Arhivu Srspske akademije nauka i umetnosti pronađen jedan Pašićev rukopis koji je on nazvao “Sloga Srbo-Hrvata” iz koga se vidi da je on, ne samo dobro poznavao Hrvate, nego i prilike u Hrvatskoj i Austrougarskoj.
Iz rukopisa se vidi da je Pašić uočio neprijateljsko državanje Hrvata prema Srbima (kao i Poljaka prema Rusima), što je proizilazilo, po njegovom mišljenju, iz njihove prevelike odanosti i katoličkoj veri. Pašić u svom rukopisu kaže: “Hrvati i Poljaci, iako su se s početka protivili... zameni propovedi slavenske Hristove nauke s latinskom, to nije dugo potrajalo, pa su istu borbu napustili i primili katoličanstvo i u njemu potražili naslona protivu svoje braće. Hrvati protivu Srba, a Poljaci protiv Rusa i neprestano su bili u službi zapada protivu pravoslavnoga slavenstva - do najnovijeg doba”.
(Nastaviće se)