Pobuna u Zagrebu

PET dana posle svečane ceremonije proglašenja ujedinjenja "bratskih jugoslovenskih naroda" i uspostavljanja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, u Beograd je stigla zlokobna vest da je u Zagrebu izbila oružana pobuna protiv nove državne zajednice. Oduševljene pristalice jugoslovenskog ujedinjenja nisu mogle da veruju da u Hrvatskoj postoji tako snažan otpor ideji o zajedničkom životu Srba, Hrvata i Slovenaca u jedinstvenoj državi. Samo dobri poznavaoci političkih prilika u bivšoj autostrougarskoj pokrajini nisu se tome ni malo iznenadili, jer su znali da većina hrvatskog naroda, kao i većina njihovih partija sa nepoverenjem, pa čak i sa mržnjom, gleda na novoproglašenu državu.
Napetu atmosferu otpora i protivljenja ujedinjenju stvarali su čelnici dve političke grupacije - Hrvatske seljačke stranke i Hrvatski pravaši koji su bili najekstremniji eksponenti hrvatskog nacionalizma. Vođa hrvatskih seljačkih masa - Stjepan Radić javno je izjavljivao da on ne priznaje "takozvano kraljevstvo SHS pod dinastijom Karađorđevića, budući da je ono proklamovao izvan Hrvatskog sabora, bez ikakvog savjetovanja i ikakvog mandata hrvatskog naroda".

Vlast - kralju!

DVA dana pred izbijanje pobune u uticajnom zagrebačkom listu "Hrvatska" pojavio se provokativni članak u kojem je, između ostalog, pisalo da su neizabrani i nelegitimni hrvatski zastupnici potpisali 1. decembra 1918. godine u Beogradu akt o ujedinjenju, "pa su na taj način hrvatskom narodu oduzeli njegovu suverenost i preneli vladarsku vlast nad hrvatskim narodom na srpskog kralja Petra". Što je najkarakterističnije, vođa Hrvatske seljačke stranke zalagao se u svojim govorima za stvaranje Nezavisne hrvatske republike, mada su hrvatski predstavnici iz Jugoslovenskog odbora potpisali 1917. godine na Krfu Deklaraciju u kojoj je nedvosmisleno pisalo "da će država Srba, Hrvata i Slovenaca biti ustavna, demokratska i parlamentarna monarhija na čelu sa dinastijom Karađorđevića".
Najzapaljivija antijugoslovenska atmosfera vladala je u kasarnama bivše austrugarske vojske u Zagrebu, gde su još nedemobilisani hrvatski vojnici uzvikivali parole protiv ujedinjenja i stvaranja jugoslovenske države. U kasarni bivšeg 53. austrougarskog pešadijskog puka i 25. domobranskog puka okupilo se 5. decembra 1918. godine preko 250 naoružanih vojnika pod komandom narednika Martina Murka i krenula glavnom zagrebačkom saobraćajnicom - Ilicom prema Trgu Bana Jelačića. Pred njima je išla vojna muzika, a iz grla vojnika prolamale su se parole "Živjela hrvatska Republika", "Živjeo Stjepan Radić", "Dolje kralj Petar"...
Uplašeni hrvatski podban Srđan Budisavljević i šef zagrebačke policije Grga Anđelinović obratili su se predsedniku Srpske vrhovne komande u Zagrebu potpukovniku Dušanu Simoviću, čije su jedinice nekoliko nedelja pre izbijanja pobune ušle u glavni grad Hrvatske. Od Simovića su tražili da srpska vojska interveniše i spreči nerede. Obazrivi srpski oficir odbio je ovaj predlog, rekavši da je to posao policije (interesantno je da je to onaj isti Simović, koji je posle vojnog puča 27. marta 1941. godine postao predsednik jugoslovenske vlade).

Odgovor mecima

OSTAVŠI bez podrške vojske, Grga Anđelinović je naredio konjičkom odredu policije da u Ilici presretne vojnu kolonu i razoruža je. Zagrebački policajci nisu izvršili naređenje svoga šefa i 250 naoružanih vojnika stiglo je oko 14 časova na Jelačićev trg. Anđelinović je pre toga u tri zgrade na ovom trgu smestio grupe naoružanih pripadnika organizacije "Soko", u nadi da će oni pružiti otpor pobunjenim vojnicima. Umesto toga, nekoliko vojnika je ušlo u jednu od ovih zgrada i ubilo predvodnika "Sokola" Marcela Tičaka. Posle toga je nastala opšta gužva i odjeknuli su plotuni. Vojnici su pucali na prozore zgrada gde su se zabarikadirali Anđelinovićevi ljudi, a iz ovih zgrada su odgovorili puščanom i mitraljeskom vatrom. Masa znatiželjnih građana koja se bila okupila na trgu počela je u paničnom strahu da beži. Ali, rafali su pogađali i njih.
Kada su policijski šefovi u kasnim večernjim časovima počeli da sastavljaju izveštaj o događajima od 5. decembra 1918. godine mogli su samo da konstatuju "da je u nemirima poginulo 15 građana i vojnih lica, a da ih je 20 teže i lakše ranjeno".
Vest o krvoproliću na Jelačićevom trgu šokirala je Zagrepčane, a najoduševljenije pristalice "jugoslovenske ideje" izgubile su onaj optimizam sa kojim su dočekali proglašenje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Posle ovog krvavog događaja čelnici Hrvatskog narodnog vjeća (privremene hrvatske vlade) shvatili su da im je prioritetni zadatak da razoružaju bivšu austrougarsku vojsku koja je formalno bila proglašena za oružanu silu ovog Vjeća.
Što se tiče predstavnika srpske Vrhovne komande u Hrvatskoj, potpukovnika Dušana Simovića, on je dobio priznanje svojih pretpostavljenih, jer njegovom zaslugom u sprečavanju nereda nije učestvovala srpska vojska, nego hrvatska policija. Time je oduzet argument najekstremnijim hrvatskim nacionalistima, koji su bili spremni da optuže "srpsku okupatorsku vojsku" da je učestvovala u masakru nedužnih hrvatskih građana.
Nastaviće se