Jezik briše sve granice

Objavljujemo najzanimljivije delove iz knjige poznatog mladog istoričara Čedomira Antića "Četrnaesti vojvoda i devet baba", u kojoj nudi obilje novih detalja iz naše prošlosti.

* * * * *

POSLE samo četiri godine trajanja Prvog srpskog ustanka, profesor Velike škole u Beogradu i austrijski privrženik Ivan Jugović sačinio je plan u kom je predvideo stvaranje ujedinjene srpske države. Jugovićev projekat predviđao je formiranje države koja bi objedinila ustaničku Srbiju s Hercegovinom, Crnom Gorom i Bosnom. Pored težnje za oslobođenjem Srbije, čije su granice narodne uspomene širile od Save i Dunava do Prizrena i Skoplja, veliki značaj za Srbiju tokom prvih decenija 19. veka imalo je i prisajedinjenje Bosne. Vožd Karađorđe je čak na svom pečatu imao i grb koji je simbolizovao ovu istorijsku oblast.
Posle Drugog srpskog ustanka i postepenog uspostavljanja autonomije, zamisao o stvaranju velike države slabi, ali nikada ne napušta srpske vlasti. Verovatno prelomni trenutak u stvaranju pojma "Velika Srbija" kakav danas poznajemo, učinjen je jednom jezičkom reformom: kodifikovanjem narodnog jezika od Vuka Karadžića i širenjem prosvete na narodnom jeziku.
Vuk Karadžić smatrao je Srbima sve stanovnike zapadnog Balkana koji govore štokavskim dijalektom. U tom mišljenju nije bio usamljen, delili su ga Jernej Kopitar i Šafarik. Karta štokavskog narečja će kasnije, s malim izuzecima, biti i mapa Velike Srbije. Njene istočne granice bile su na Šari i Timoku, a zapadne na Papuku, Maloj kapeli i na obali istarske reke Raše. Ipak, osnova Karadžićeve politike bio je jezički sporazum između Srba i Hrvata, koji je i postignut 1850. godine.
Protivnici ideja stvaranja velike srpske države u 19. veku bila su velika carstva koja su se otimala o prevlast nad Balkanom. Ideja stvaranja velike države je u slučaju tvoraca srpske politike po pravilu podrazumevala ujedinjenje osmanskih hrišćana, Srba i Bugara ili Srba i svih ostalih Južnih Slovena.
Uporedo s Ilirskim pokretom u Hrvatskoj, u Crnoj Gori je Petar II Petrović Njegoš prvi put pomenuo ime zajedničke države Južnih Slovena - Jugoslavije.
Godine 1844. srpski ministar unutrašnjih dela i kasnije premijer Ilija Garašanin dobio je tekst programa oslobođenja srpskog naroda i stvaranja velike srpske države, koji je napisao František Zah. Do danas među istoričarima traje rasprava o tome koliki je bio Garašaninov uticaj na ovaj tekst, poznat kao Načertanije. Garašanin je pedesetih i naročito šezdesetih godina 19. veka sprovodio politiku koja je za cilj imala oslobođenje Srba iz Osmanskog carstva. Sprovođena birokratski, pomoću posebnih agenata koje je poslao širom Balkana i u sporazumu s Rumunijom, Grčkom i Crnom Gorom, oličena u pokušajima stvaranja balkanskog saveza, Garašaninova politika nije imala uspeha. Njen cilj bilo je stvaranje zajedničke srpskobugarske države. U prvo vreme to obnovljeno carstvo protezalo bi se od zapadnih granica Bosne do Crnog mora, a tek kasnije, posle raspada Austrije, njemu bi bili prisajedinjeni srpski krajevi u južnoj Ugarskoj, Hrvatska, Slavonija i Dalmacija.
Na putu nezavisnosti Garašanin i njegovi prijatelji smatrali su da bi Srbija mogla biti ustrojena kao vicekraljevina pod suverenitetom Osmanskog carstva, po uzoru na Egipat. Marinovićev projekat i Fonblank-Garašaninov plan iz 1853. rečito govore o realnim dometima Garašaninove politike. Ipak, Garašaninovo Načertanije bilo je nezvaničan program, poznat malobrojnim srpskim političarima. Široj javnosti postalo je poznato tek početkom 20. veka, kada je za njega doznala Austrougarska i počela da ga upotrebljava u propagandi protiv Srbije.
Srbija nije imala snage da iskoristi vreme stvaranja ujedinjene Italije i Nemačke šezdesetih i sedamdesetih godina DžIDž veka, i da, iskoristivši krizu u Austriji i Osmanskom carstvu, započne oslobodilački rat i ostvari nacionalno ujedinjenje.
Početkom sedamdesetih godina odigrala su se tri važna događaja koji će značajno usporiti proces nacionalnog oslobođenja srpskog naroda. Uz pomoć ruske diplomatije, 1870. godine, reforme u osmanskim oblastima naseljenim Bugarima krunisane su obnovom bugarske nacionalne crkve posle više od četiri stoleća. Bugarski egzarh ne samo da je uključivao istorijsku oblast Makedonije već je imao pretenzije da se proširi na Kosovo i, čak, na Bosnu. Pri tom, u Srbiji je 1868. izvršen atentat na kneza Mihaila. Namesništvo i, kasnije, mladi knez Milan nisu imali dovoljno moći i bogatstva da nastave borbu za stvaranje velike srpske države.
Kada je 1876. godine počela Velika istočna kriza, Austrougarska i Rusija sporazumele su se u Rajštatu o podeli interesnih sfera na Balkanu. Podela, prema kojoj je istočni deo Balkana, zajedno s budućom bugarskom državom, trebalo da dođe pod ruski, a zapadni, uključujući Srbiju, pod austrougarski uticaj, zapečatila je sudbinu Srbije sve do stvaranja Balkanskog saveza, 1912. godine. Austrougarska okupacija Bosne, koja je usledila 1878, zatvorila je Srbiji mogućnost širenja prema zapadu.
U narednih trideset i pet godina srpska oslobodilačka politika usmerila se prema jugu. Širenje prema Kosovu i Makedoniji i sukob zbog podele teritorija s Bugarskom i Grčkom, postaće najznačajnije, naizgled nerešivo, pitanje tokom narednih decenija.

MANJINA NA KOSOVU
NA Kosovu su posle 1878. Srbi postali manjina, a u Makedoniji su posle opsežne propagandne i prosvetne akcije činili tek trećinu stanovništva. U Bosni, Hercegovini, delovima Hrvatske, Dalmacije i u južnoj Ugarskoj srpski narod je činio većinu, ali njegova istorijska prava na ove oblasti ili nisu postojala, ili nisu bila snažna.

NARUDŽBENICA
KNjIGA "Četrnaesti vojvoda i devet baba" može da se naruči na telefone 011/2621-204 i 065/6783-323 ili na mejl evolutabc@gmail.com.
(Nastaviće se)