Kruna moćnog carstva

 ISTORIJA visokog obrazovanja u Vizantiji teško se može kontinuirano pratiti, pre svega zbog nedostatka jasnih izvornih podataka. Međutim, nije sporno da je tokom trajanja hiljadugodišnjeg carstva visoko obrazovanje neprekidno postojalo, ali u pojedinim epohama ono nije bilo neposredno vezano za određene ustanove.
U Atini je postojala čuvena neoplatonska filozofska škola koju je 529. godine ukinuo car Justinijan I. Aleksandrija u Egiptu je bila poznata po studijama medicine, Antiohija i Gaza po retorskim školama, a Bejrut po slavnim profesorima prava. Svi pobrojani centri su u VII stoleću pali u ruke Arabljana.
Osobeno mesto u visokom školstvu Vizantije zauzimala je njena prestonica - Carigrad, u koji su se slivali intelektualci iz svih delova Carstva. Već njegov osnivač Konstantin Veliki se starao da se novo središte džinovske države ne samo u svemu izjednači sa starom prestonicom Rimom nego i da nadmaši drevna naučna žarišta helenizovanog Istoka.
Prvi podaci koji nedvosmisleno kazuju o visokoj nastavnoj ustanovi u Carigradu potiču iz vremena vlade Teodosija II (408-450). Reč je o veoma obrazovanom vladaru koji je odlično znao latinski i grčki, i bio dobro upućen u osnovne naučne discipline.
Teodosije II kasnije se oženio umnom i lepom Atenaidom, ćerkom uglednog profesora na spomenutoj akademiji u Atini. Kasnije je Atenaida, staro pagansko ime zamenila hrišćanskim, Evdokija. Smatra se da je ona u znatnoj meri uticala na svog supruga da u vizantijskoj prestonici osnuje univerzitet. U tradiciji je ostalo zabeleženo da su sa Atenaidom iz Atine u Carigrad prispela i sedmorica paganskih profesora filozofije.
Dekretom, koji je car Teodosije II izdao 27. februara 425. godine, utemeljen je carigradski univerzitet. U stvari, ovim aktom reorganizovana je nastava na učilištu koje je stoleće ranije osnovao još Konstantin Veliki. Upravo ovde počinje istorija visokog obrazovanja u Carigradu, na školi koja će u burnim događajima vizantijske istorije više puta nestajati i carskim ukazima biti ponovo obnavljana. Na osnovu Teodosijevog ukaza osnovan je univerzitet na kojem su utemeljene katedre grčke i latinske gramatike i retorike, prava i filozofije. Nastava je vođena na grčkom i latinskom jeziku, a izvodio je trideset i jedan profesor: jedan filozof, dva pravnika, deset grčkih i deset latinskih profesora gramatike, pet grčkih i tri latinska retora.
Nova ustanova, koju je osnovao Teodosije II, bila je smeštena na Kapitolu, zdanju koje je po ugledu na rimske gradske tradicije u Carigradu, podigao Konstantin Veliki. Na južnoj strani Kapitola nalazile su se eksedre, okrugle prostorije sa sedištima u kojima su profesori držali predavanja. Pored filozofije i pratećih disciplina, aritmetike, geometrije, astronomije i muzike, na dostojan način je predavana i medicina.
Važan vid nastave na univerzitetu obuhvatalo je i pravo, jer su ovde školovani i budući visoki državni činovnici. Te pravne studije su naročito proširene i ojačane za vlade cara Justinijana I koji je broj profesora prava povećao na osam.
Novo zlatno doba za Carigradsku visoku školu vezano je za vladavinu Konstantina 9. Monomaha (1042-1055) i delatnost nekolicine izvanrednih naučnika: Mihaila Psela, Jovana Ksifilina i Konstantina Lihuda.
Carevim dekretom, koji je izdat između 1043. i 1047. godine, obnovljen je univerzitet koji se sastojao iz dva fakulteta. Na čelo pravnog postavljen je Jovan Ksifilin sa titulom nomofilaks (“čuvar prava”), dok je za upravnika Filozofskog fakulteta naimenovan Mihailo Psel sa titulom “konzul (ipat) filozofa”. Iz spisa Mihaila Psela mogu se saznati neki zanimljivi detalji o sistemu predavanja i rada na Filozofskom fakultetu. Čuveni filozof beleži da su profesori radili do duboko u noć kako bi spremili predavanja za sledeći dan. Pri ulasku profesora u salu za predavanje, ustajali bi bolji studenti i pozivali svoje nestašne kolege da se umire kako bi predavanje moglo da počne. Iz sačuvanih svedočanstava se vidi da su studenti često kasnili na predavanja budući da su im misli i interesovanja katkad bili okrenuti drugim stvarima i zabavama, pre svega, pozorištu.
U slučaju lošeg vremena, predavanja se nisu držala. Studenti su slušali predavanja držeći na kolenima daske koje su im služile da pišu na pergamentu ili hartiji.
Razume se da su studenti mogli da postavljaju posle predavanja profesorima pitanja, ali pitanja nisu smela biti uopštena, već su se obavezno odnosila na određenu temu. Slušaoci su i sami pripremali radove o pojedinim pitanjima, koje je profesor pažljivo čitao i studentima ukazivao na greške i propuste. Uprkos nepovratnom opadanju privredne i vojne moći Carstva, visoko školstvo u Vizantiji postojalo je do propasti Vizantije (1453), ali u različitim organizacionim vidovima.
I naposletku, podsetimo se da je prvi univerzitet na latinskom Zapadu osnovan u Bolonji 1118. godine. Danas je to najstariji univerzitet u Evropi.

CARIGRAD, BAGDAD, PARIZ
KRSTAŠKO osvajanje Carigrada i privremen nestanak Vizantijskog carstva (april 1204) doveli su do prekida u organizaciji visokog školstva. Ipak, u završnim decenijama 13. stoleća, u obnovljenoj Vizantiji dolazi do novog kulturnog poleta, poznatog pod nazivom “renesansa Paleologa”, tako da je već oko 1300. godine Carigrad, uz Bagdad i Pariz, ponovo postao najveći centar visokog obrazovanja. Tada je vodeći predavač bio Maksim Planud koji je predavao čitav niz predmeta.

NARUDŽBENICA
KNJIGA “Vizantija” u izdanju “Evolute”, može da se naruči na brojeve telefona 011/2621-204 i 065/6783-323 ili na mejl evolutabc@gmail.com.
(Nastaviće se)