Sejanje razdora i mržnje

KLjUČNA posledica austrijske okupacije bila je izraženo nacionalno podvajanje po verskoj osnovi. Zvanična Austrija je od geografsko-etničkog pojma Bosanac (Bošnjak), kao jednog od istorijskih naziva za Srbe, nastojala što pre da stvori novi nacionalni pojam vezan za muslimane. Dolaskom rimokatoličkog sveštenstva, u Bosni i Hercegovini počinje da se stvara i novi nacionalni pojam - hrvatstvo.

I pored vekovne islamizacije i rimokatoličenja stanovništva, u HIH veku u Bosni i Hercegovini su, u etničko-verskom smislu, i dalje dominirali pravoslavni Srbi. Sredinom veka u ovim pokrajinama je bilo oko 900.000 stanovnika, od čega 400.000 Srba pravoslavne vere, 328.000 muslimana (većinom Srba islamske vere) i 178.000 rimokatolika koji su uglavnom predstavljali porimokatoličene Srbe i doseljene strance.

U to vreme rimokatolici Bosne i Hercegovine još nisu nosili hrvatsko ime, a nisu ni imali nikakav osećaj pripadnosti hrvatstvu. Posle austrougarske okupacije forsiralo se useljavanje stranog rimokatoličkog stanovništva koje je, kao obrazovano činovništvo i vojska, trebalo da širi civilizacijske vrednosti „apostolske“ Austrije i rimokatoličke kulture.

Kada uporedimo statističke podatke prvog austrijskog popisa stanovništva Bosne i Hercegovine iz 1879. sa poslednjim iz 1910. godine videće se da je ono poraslo 64 odsto, sa 1.157.440 na 1.898.044 stanovnika. Samo su pravoslavni Srbi ostali u granicama relativnog povećanja ukupnog stanovništva, dok je broj muslimana porastao 35, a rimokatolika za čak 107 odsto.

Pošto je reprodukcija stanovništva tri vere bila na približno istom nivou, enormno povećanje broja rimokatolika dogodilo se upravo zbog njihovog masovnog useljavanja u Bosnu i Hercegovinu od vremena austrijske okupacije. Do početka HH veka uselilo se 70.840 rimokatolika. Godine 1875. bilo ih je 207.119 (15,5 odsto), a do 1922. njihov broj se više nego udvostručio.

Agrarno pitanje za vreme austrijske vlasti u Bosni i Hercegovini nije bilo rešeno: begovi su i dalje ekonomski propadali zbog usitnjavanja poseda i smanjenja broja kmetovskih porodica, uz nerešen status vakufskih imanja. Za razliku od pravoslavnih Srba, oni su se vrlo sporo uključivali u nove privredne tokove. Kod Srba je nastupio veliki privredni polet, naročito u Sarajevu, u kojem je povećan broj trgovačkih porodica. U domaćim trgovačkim odnosima prednjačio je srpski kapital. U Mostaru je godine 1903. osnovana Srpska banka, a 1911. Srpska centralna banka sa 26 novčanih zavoda koji su obuhvatali ceo sistem srpskih zadruga.

Podvojenosti na verskom planu bile su, međutim, izrazito jake. Muslimani su 1889. osnovali Muslimansku narodnu organizaciju, koja je uglavnom istupala protiv Srba i borila se za versko-školsku autonomiju. Tu organizaciju su predvodili begovi i feudalci. Ubrzo su došli u sukob s liberalnom inteligencijom i muslimanskim građanskim slojem, koji je početkom 20. veka stvorio Muslimansku samostalnu organizaciju.

U novim političkim uslovima islam je gubio povlašćeni položaj, a Rimokatolička crkva sve više dobijala status državne vere. Godišnji izdatak austrijske države za verske potrebe („kultus“) iznosio je 265.465 kruna: Pravoslvna crkva je dobijala 138.700, Rimokatolička 78.765, a islamska zajednica samo 48.000 kruna. Prema broju vernika, svota koja se izdvajala za rimokatolike trebalo je da bude duplo manja od one za potrebe „rijaseta i medžlis-uleme“. Pored navedenih iznosa, rimokatolički seminar je godišnje dobijao 116.000 kruna, muslimanska šerijatska škola 53.000, a pravoslavna bogoslovija 118.000. U posebnom budžetu za veroispovesti od 265.000 kruna, pravoslavni i muslimani nisu dobijali gotovo ništa.

Čokorilo je pisao i o „efikasnijim“ metodima vatikansko-bečke misije među pravoslavnim hrišćanima i „nevernicima“ muslimanima, kako bi broj pripadnika „jedinospasavajuće“ vere bio što veći. - Poznati princip divide et impere, piše Čokorilo, upotrebljava se na svakom koraku: između pojedinih religija, u svakoj religiji između pojedinih staleža, u svakom staležu između pojedinih porodica i osoba, seje se neutoljiva mržnja koja (...) otvara put austrijskim namerama. Usled te mržnje svake godine padne više stotina žrtava, a u novije doba očevidno je da Austrija pripreme zemljište za jedan užasan pokolj, koji bi trebalo da bukne između pravoslavnih i muslimana... da austrijska puška, na račun intervencije, uništi što više jednih i drugih...

O agresivnoj austrijsko-rimokatoličkoj propagandi bečkom dvoru su upućivani memorandumi „srpsko-pravoslavnog i muslimanskog naroda“ u Bosni i Hercegovini, kao i pisma „Srpske akademske omladine iz Bosne i Hercegovine“, ali bez ikakvog uspeha.

Milorad Ekmečić je u delu „Stvaranje Jugoslavije“ istakao da je Austrougarska favorizovala rimokatolike, dok je Srbe politički marginalizovala, a muslimane izlagala pritiscima, pošto su teško prihvatali austrijsku okupaciju. Benjamin Kalaj, koji je Bosnom upravljao od 1881. do 1903. godine, promovisao je ideju o tzv. bošnjačkoj naciji, čiji su osnov činili muslimani. Gušeći nacionalna osećanja Srba, Kalaj je isticao ideju o bosanskom patriotizmu, stvarao posebnu bosansku naciju na temelju srednjovekovne bosanske državnosti i tradicije.

(Nastaviće se)