Novi dom na severu Bačke

GODINA doseljenja Bunjevaca u primorje ispod Velebita još nije tačno utvrđena. Manojlo Grbić smatra da su se doselili 1679. Većim seobama prethodile su manje, s početka 17. veka, kao što je seoba Bunjevaca u Lič i Krmpote 1606. godine.

Prema izveštaju senjskog biskupa Brajkovića iz 1702, stanovništvo Like činili su Bunjevci (Srbi rimokatoličke i pravoslavne vere), Kranjci iz slovenačkih zemalja, Hrvati kajkavci, pokršteni „Turci“ i „Vlasi šizmatici“, dakle pravoslavni Srbi koji su bili brojčano dominantni). Brajković naglašava da su veći deo ovih Srba bili starosedeoci i navodi da su u Pazarištu stanovnici „Vlasi katolici nazvani Bunjevci“, da u Lovincu ima „80 kuća Vlaha Bunjevaca“, a u Smiljanu 40 kuća Bunjevaca.

Ivan Ivanić se krajem 19. veka pitao da li su Bunjevci u svim tim mestima „još i danas Bunijevci ili su se, po srodnosti vere, pretopili u Hrvate“. On je, ipak, tvrdio da su se u mnogim od pomenutih mesta sačuvali kao Bunjevci (i „danas sa ponosom ističu da su Bunjevci“). Tako je u „Srbobranu“, br. 20 iz 1893, objavljeno otvoreno pismo Paje Brkića, bivšeg opštinskog načelnika iz Svetog Roka, u kojem on navodi da su za njegove roditelje i praroditelje svi govorili da su „Bunijevci bili“ i zaključuje:

„E, pa kad su oni to bili, onda sam i ja. A Srbi i Bunijevci ne stoje daleko... A vi kad danas zastupate Bunjevce po Bačkoj i Banatu, zastupate kad i kad i svoju braću i ličke Bunijevce. Bunijevci u tim mestima žive u najvećem prijateljstvu sa pravoslavnim Srbima, žene se i udaju među sobom. Uostalom i Antunović izrično veli da su Bunijevci u mnogim pobrojanim mestima očuvali i danas svoju bunjevštinu, što im služi na Čast.“

Srpska demografska osnova Like i Krbave sve više se menjala s austrijskom okupacijom, kada su se posle Velikog bečkog rata (1683-1699) u Liku naselile slovenačke i nemačke porodice iz Kranjske i Štajerske, a veliki broj Bunjevaca (Srba rimokatolika) se odselio preko Slavonije u Bačku. Lika i Krbava su 1712. pripojene austrijskoj Vojnoj krajini, pa je te iste godine urađen popis župljana ovih oblasti, po kome su se stanovnici delili na Srbe, Srbe rimokatolike, odnosno Bunjevce, i malobrojne doseljene Slovence i Nemce, a nema ni pomena Hrvata.

U prilog navedenim podacima iz ovog popisa svedoči izveštaj austrijskog barona Bartnštajna iz 1761. godine u kojem se kaže da su stanovnici Like i Krbave „sve sami neunijati Grci“, dakle Srbi pravoslavni, koji su „jako umnožili gornjekarlovačko generalstvo“.

Ivanić u knjizi „Bunjevci i Šokci“ ističe da krajem 18. veka „i hronika prestaje govoriti o ličkim Bunjevcima i mi ni iz jednog istorijskog podatka ne vidimo kakav važniji momenat gde bi se tamošnji Bunjevci naročito istakli kao Bunjevci...“ On ne navodi da su Bunjevci u drugoj polovini 19. veka poprimili novi nacionalno-verski identitet pretvaranjem u Hrvate rimokatolike.

Glavna masa Bunjevaca došla je iz Hercegovine preko Like i Slavonije u Bačku u vreme dok je još trajao Veliki bečki rat. Kroz tek oslobođenu Slavoniju Bunjevci su prolazili 1691. godine i tamo zatekli Srbe rimokatoličke vere - Šokce. Iz prenaseljene Like Bunjevci su morali seliti u slabo naseljenu Bačku, iz koje je mađarsko stanovništvo sasvim izbeglo, a ostali su samo Srbi koji su čuvali „evropsku granicu“ od Turaka.

Po dolasku u Bačku, Bunjevci su prvo naselili sela pored Dunava, zatim gradove Sombor, Baju, Kaloču i uputili se prema Subotici, a posle odlaska Turaka (1686) ušli su u samu varoš u kojoj su zatekli brojne Srbe starosedeoce koji su bili iste narodnosti kao Bunjevci, govorili istim jezikom, imali iste običaje, pa su se brzo s njima srodili.

Austrijski kraljevski komesar, grof Volkra, dozvolio je da se u donji deo subotičke tvrđave useli „kaluđer pri rackoj koloniji“ tj. pri bunjevačkoj koloniji. Gornji sprat kule zauzeli su tadašnji graničarski kapetani - Bunjevci: Sučić, Marčetić, Vujović i Kajić sa svojim porodicama. Već tih godina postojali su rimokatolički samostani u Baji, Somboru, Baču, Kaloči i Subotici.

Godine 1687. došlo je do masovnog bunjevačkog naseljavanja Subotice, jer je te godine stigla glavnina doseljenih Bunjevaca pod vođstvom „18 franjevačkih kaluđera“ iz Bosne i Dalmacije, koji su bili misionari „grčko-slovenskog obreda“. Među pridošlim franjevcima bilo je i „polupravoslavnih“, koji su tek posle 1697. godine primili rimokatoličku veru. Kanonik Antunović je zapisao da je zaslugom franjevaca veliki deo „grčko-istočnjaka“ priveden u krilo „Sv. Majke crkve katoličke“. Ištvan Ivanji navodi da su pre toga pokatoličeni i pravoslavni Bunjevci kada su došli u Liku, zbog oskudice pravoslavnih sveštenika.

Ivanić je, citirajući statističke podatke, pisao da Šokci u Bačkoj stanuju u Sonti, Plavni, Monoštoru, Vajski, Bođanu, Baču, Santovu, Beregu i Novom Sadu. U Baranji su bili naseljeni u: Pečuju, Pišpekuu, Bogaduu, Kesi, Nemeti, Berementu, Petardi, Torjancima, Repjaku, Šiklošu, Dardi, Sv. Stevanu, Bodalji, Baranjvaru, Vetini, Darasu, Manastiru, Muhaču, Nimešazu, Mođorogu, Egeragu, Svetom Eržebetu, Bikalu, Svetom Martinu, gde su donekle očuvali svoju narodnost, dok su je oni u Tolni skoro sasvim izgubili.

Iz izveštaja o biskupskim vizitama u 18. i 19. veku vidi se da je „u Apatinu 1756. bilo Ilira (Šokaca) a sad ih nema, u Baču, pre više, a sad malo; u Almašu 1738. bili su svi Bunjevci, sad su u manjini, u Baćinu su i sad u manjini i poslovenjuju Mađare, u Batmonoštoru gube se Šokci, a u Baji Bunjevci; u Voršogu su se izgubili, u Kaloči takođe; jezik su izgubili ali se Bogu i sad racki (srpski) mole, veli Antunović“.

Ivanić veli da je za bačke Bunjevce i bačko-baranjske Šokce zvanična statistika bila „još donekle tačna (iako je mnoge Bunjevce i Šokce ubrajala u Mađare)“, ali se „broj ličkih Bunjevaca ne može tačno opredeliti, jer su uračunati u Hrvate“. Mađarski statističar Hunfalvi, nazivajući ih katoličkim Srbima, računao je da ih u Bačkoj i Baranji ima oko 70.000 duša. Po popisu od 1880. godine bilo ih je 50.000.

Na kraju, Ivanić zaključuje da prema svemu navedenom, Bunjevaca ima 101.000, a Šokaca (u Bačkoj i Baranji) 52.000. Za Ivanića je to „lep broj, ali svakako manji no što je pređe bio, čemu uzrok valja tražiti u pretapanju u druge narodnosti... Kamo lepe sreće, da se pomoću probuđene narodne svesti stave bar ubuduće prepreke odrođavanju naše katoličke braće - Bunjevaca i Šokaca“.