Stratimirovići od Trebinja i Kulpina

KULPIN, malo mesto u opštini Bački Petrovac, na tridesetak je kilometara od Novog Sada. Kulpinčani, a danas ih nema više od 3.000 duša, većinom su Slovaci koji žive u slozi sa oko 600 Srba. Zajedno čuvaju uspomenu na osnivače ovog mesta, ovdašnje plemiće Stratimiroviće koji su potomstvu baš u ovom kraju ostavili Mali dvorac (meštani ga zovu i "stari") iz 18. veka i Veliki dvorac (kaštel), izgrađen u 19. stoleću.

Stratimirovići su jedna od prvih srpskih porodica koja je u Habzbursškoj monarhiji vojničkim zaslugama stekla plemićku titulu. Njihovi koreni su u Trebinju, sežu do Bogića Vučkovića Stratimirovića (sin Vučka Petrovića, a unuk Petra Stratimirovića) koji je sa trojicom braće - Ivanom, Tomom i Nikolom - podigao 1737. godine ustanak u Hercegovini.

Prema pojedinim spisima, preci Stratimirovića su nekadašnji Balšići koji su se ženili devojkama iz roda Nemanjića. Balšići i Nemanjići su se više puta ukrštali pa bi se moglo reći da je u venama Stratimirovića bilo i nemanjićkih zrnaca.

NA POZIV srpskog patrijarha Arsenija Jovanovića Šakabente, ustanici iz hercegovačkih brda pritekli su u pomoć Austriji, a ubrzo potom doselili su se u Bačku pošto su 1745. godine od Marije Terezije dobili plemićku titulu i posed Kulpin.

O tome u svojoj studiji u tri toma "Srbi u Vojvodini" piše istoričar Dušan Popović: "Potvrda plemstva i darovnica na Kulpin dati su 10. jula 1745. godine Bogiću Vučkoviću Stratimiroviću i njegovoj braći Ivanu Tomi i Nikoli".

Uz titulu dobili su i posed od oko 10.000 jutara oranice. Zadržali su za sebe 3.200 jutara, a ostatak zemlje podelili su hercegovačkim dobrovoljačkim porodicama (bilo ih je ukupno oko 200) koji su sa njima 1737. godine došli na područje današnje Bačke.

STRATIMIROVIĆI su svom porodičnom prezimenu dodavali još jedno "Kulpinski", a hercegovačko - Vučković - s vremenom su potpuno napustili.

Porodica Stratimirović u Bačkoj se uvećala i stekla veliki ugled među Srbima u Habzburškoj monarhiji. Oba dvorca je sagradila druga i treća generacija, rođena u Kulpinu.

Manje zdanje, poznato i pod nazivom Stari dvorac, zapravo je prizemna vila izgrađena krajem 18. veka u klasicističkom stilu. Do danas je sačuvana u izvornom obliku. Bila je to kurijelna rezidencija Stratimirovića. Kada su braća Teodor i Đorđe 1851. godine zatražili građanstvo u Novom Sadu, komisija koja je o njihovoj molbi odlučivala navela je Stari dvor kao njihovu najvredniju imovinu.

Stari dvor ovako je opisan u tim spisima: "... kurija od pet soba, kuhinja, komora i podrum, zatim prostran vrt sa plemenitim voćem, prostrano dvorište i u njemu zgrada s jednom sobom, kuhinjom, šupom i štalom izidan bunar, svinjac i živinarnik, a sve to procenjeno na 4.000 forinti." Upravo ovaj opis svedoči da je to i za ono vreme bilo skromno zdanje.

VELIKI dvorac ili kaštel izgrađen je početkom 19. veka, najverovatnije oko 1826. godine. U požaru 1912. godine delimično je izgoreo, a potom je rekonstruisan prema projektu arhitekte Momčila Tapavice. Tada je imanje Stratimirovića već bilo prešlo u ruke druge veleposedničke i plemićke familije Dunđerski.

Najveće promene u rekonstrukciji pretrpeo je krov. Sa centralnog dela kaštela uklonjena je šestougaona kula, koja se izdizala iznad krova i dominirala zgradom. Na njoj se nalazio vidikovac, veliki sat sa mehanizmom, aplikacija grba Stratimirovića i niz drugih dekorativnih detalja. Unutrašnjost dvorca je, takođe, rađena u klasicističkom stilu. Iz prostranog hola se direktno ulazi u centralnu salu, sa kojom su povezane po dve prostorije sa leve i desne strane. Vezu sa ostalim prostorijama u dvorcu obezbeđuje dugački hodnik, koji vodi u ostale prostorije.

Reč je o prizemnoj zgradi izdužene osnove. S dvorišne strane krasi je visoki parter s prostranom polukružnom terasom isturenom prema parku.

Oba dvorca Stratimirovića okružena su prostranim parkom. S prednje strane to je francuski park. Karakteriše ga pravilan geometrijski raspored zelenila sa šišanom živom ogradom i uređenim cvetnim lejama, dok se sa zadnje strane dvorca, na oko 40.000 kvadratnih metara, prostire engleski park, oblikovan širokim livadama, stazama za jahanje i asimetrično raspoređenim primercima drveća i drugog zelenila. U ovom parku zastupljene su jele, borovi, lipe i kesteni, ali i egzotične vrste drveća, kao što je tisovina, među meštanima poznata i kao široka jela, stara oko 120 godina. U Kulpin je donesena iz Argentine.

U DRUGOJ polovini 19. veka, porodica Stratimirović je znatno osiromašila te je bila prinuđena da se odrekne poseda u Kulpinu. Najpre su ga prodali mađarskoj plemićkoj porodici Maćaša Šemze. Međutim, četvrt veka docnije, porodica Šemze doživljava sudbinu sličnu Stratimirovićima, pa posed dolazi u ruke čuvene porodice Dunđerski.

Lazar Dunđerski, veleposednik iz Srbobrana, treći i ujedno najmlađi sin Gedeona Gece Dunđerskog i Perside Dunđerski, rođene Letić, kupio je imanje Stratimirovića za svog sina Đorđa. On je u to vreme privodio kraju školovanje na visokoj poljoprivrdenoj školi, te je kompletno imanje pretvorio u poljoprivredno ogledno dobro.

U vlasništvu Dunđerskih, manje u Kulpinu bilo je sve do kraja Drugog svetskog rata kada je nacionalizovano. Od 1993.u Veliki dvorac u Kulpinu useljen je Poljoprivredni muzej, jedina muzejska ustanova u Srbiji koja se bavi izučavanjem agrarne prošlosti.

MITROPOLIT STEFAN I GENERAL ĐORĐE

U svim generacijama Stratimirovića bilo je istaknutih pojedinaca u različitim profesijama, a najglasovitiji među njima bili su mitropolit Stefan Stratimirović (1757-1836) i general Đorđe Stratimirović (1822-1908).

Mitropolit Stefan na čelo Karlovačke mitropolije izabran je na Saboru u Temišvaru 1790. godine kao najmlađi među tadašnjim episkopima. Bio je filozof i pravnik. Veštinom vrsnog diplomate vodio je Srpsku pravoslavnu crkvu pod austrougarskom vlašću. Naročitu pažnju posvetio je podizanju prosvetnih ustanova. Uz pomoć trgovca Dimitrija Anastasijevića Sabova (1726-1803) osnovao je: 1791 Karlovačku gimnaziju, 1794. Karlovačku bogosloviju, 1797. Blagodejanije (kasnije Stefaneum). Njegovom zaslugom zaživela je 1810. prva srpska gimnazija u Novom Sadu. Zvanje mitropolita nosio je 45 godina, sve do svoje smrti.

Generala Đorđa Stratimirovića istorija pamti kao komandanta srpskih dobrovoljaca iz Šajkaša koji su izvojevali prvu srpsku pobedu nad Mađarima 12. juna 1848. godine. U dva navrata bio je poslanik Državnog sabora u Budimu, a nekoliko puta poslanik na srpskim narodnim-crkvenim saborima u Sremskim Karlovcima. Bavio se novinarstvom. Posle 1877. godine povukao se iz javnog života i preselio u Beč gde je proveo ostatak života. Napisao je autobiografiju na srpskom i nemačkom jeziku, koju je 1913. godine publikovao njegov sin Đorđe.