Mit i stvarnost Gece Dunđerskog

OD Mohača pa do Ade, to Dunđerski sve imade. Od Budima do Mohola, Dunđerskog škripe kola... Eeeej. Ko Dunđerskog ne voli, nek u očin izvoli!

Čak i danas u ponekoj od vojvođanskih kafana, na zapovest nekog romantičara, tambura ume da zacvili ovu pesmu - podsetnik na Lazara, najbogatijeg Srbina iz veleposedničke porodice Dunđerski, jedinstvene po snazi, umešnosti i dostojanstvu.

Ostavili su potomci nekog davnog dunđera (tesara) svedočanstva o svojoj moći i jednoj epohi. Prvenstveno su to dvorci. Onaj u Kulpinu, Lazar Dunđerski otkupio je od osiromašenih plemića Stratimirovića.

DVORAC Čelarevo poznat je i po prezimenima svojih vlasnika Bezeredi ili Dunđerski. Sagrađen je između 1834. i 1837. godine prema projektu neimenovanog bečkog arhitekte, a 1882. godine Bezeredi ga je prodao Lazaru Dunđerskom. On je zasadio plantaže hmelja i sagradio pivaru koja danas posluje u okviru grupe "Karlsberg". Čuveno pivo "lav" iz Čalareva ime je dobilo po statuama lavova u prirodnoj veličini koji "stražare" na ulazu u dvorac okružen velikim englesko-francuskim parkom.

Pred kraj svog života u poslednjim decenijama 19. veka, Lazar je izgradio i dvorac Sokolac koji je u miraz dobila njegova kćerka Emilija. Tu je poslednje dane života provela mlađana Lenka Dunđerski, muza i neostvarenjna ljubav poete i boema Laze Kostića.

DVORAC u Hajdučici Dunđerski su otkupili od porodice Damaskin, a Fantast u Novom Bečeju, sagrađen je po želji Bogdana Dunđerskog, kome su strast bile žene, vino i konji.

Osim ovih zdanja, Dunđerske su nadživeli i njihove ergele konja, fabrika tepiha, trgovi, pozorište, pivara. Živi i mit o njima koji prepričavaju današnje, a van svake sumnje, činiće to i naredne generacije.

SVEDOCI epohe Dunđerskih zabeležili su da su članovi te porodice krasile intelektualno-duševne osobine. Bili su obdareni prirodnom bistrinom i dobrim srcem, marljivi, izdržljivi i štedljivi, istovremeno tvrdokorni i pitomi, a pritom visokog rasta, zdrave telesne konstrukcije i lepe spoljašnosti.

Poput plemića Stratimirovića i Dunđerski su korenima Hercegovci. Njihova porodična hronika dopire do kraja 17. veka i sela Višnjice nadomak Gacka i prapretka Avrama koji je tada načinio sudbonosan korak, preselivši se u okolinu današnje Subotice. Ubrzo je njihovom prezimenu dodato ono "ski", tadašnjim vlastima bilo milije od svakog "ić".

Nije prošlo dugo, Dunđerski su napustili subotički atar te se preselili u Sentomaš, današnji Srbobran, sve u želji da ostanu verni svom pravoslavnom nasleđu i običajima. Avram je poživeo do 1823. godine, ostavivši iza sebe sinove Arona, Petra i Gedeona.

TREĆI i najmlađi, Gedeon (Srbobran 1807 - Srbobran 1883), začetnik je bogatstva Dunđerskih i prvi je Gedeon u familiji. Sedam decenija docnije rođen je njegov imenjak,pravnik i industrijalac, kome je nadimak bio Geda.

No, prvi Gedeon Dunđerski ime je dobio na nesvakidašnji način. Kada je episkop Gedeon Petrović te 1807. došao da u Sentomašu osveti Srpsku pravoslavnu crkvu, novorođenom trećem Avramovom sinu dao je svoje ime - Gedeon.

Vremenom je iz tepanja dobio nadimak Geca. Pohađao je srpsku školu u Srbobranu, a po njenom završetku radio je u roditeljskoj kući sve poslove za koje je bio dorastao.

Bio je jedva 16-godišnjak kada mu je otac umro 1822. godine. Već naredne godine oženio se miradžikom Persidom Letić iz Novog Sada i dobio trojicu sinova - Aleksandra (Šandora), Novaka i Lazara, kao i tri ćerke.

Preuzeo je vođenje imanja, koje se sastojalo od 80 lanaca zemlje i većeg broja konja, volova, ovaca i svinja. Neumornim radom i štednjom u periodu od pola veka svoju imovinu uvećao je na nekoliko miliona forinti i pored toga što je tokom revolucije 1848. izgubio skoro tri četvrtine imetka. O tome su pisali Dušan J. Popović u knjizi "Srbi u Bačkoj do kraja 18. veka" i Ljubomir Lotić ("Dobrotvori Matice srpske i njihove zadužbine").

ELEM, tu veliku materijalnu štetu Geca je nadoknadio zahvaljujući pomoći obrazovanog, vrednog i pronicljivog najmlađeg sina Lazara, koji je bio pokretačka snaga mnogočlane porodice. Uporedo sa uspešnim ekonomisanjem na sopstvenom i zakupljenom zemljištu, uz bavljenje naprednim stočarstvom, razvio je i trgovinu žitom u obimu koji dotle nije viđen u Južnoj Ugarskoj. Postao je i najveći izvoznik u Ugarskoj, što mu je pribavilo premije "Dunavskog parobrodskog društva". Trgovao je i drvetom, kamenom, krečom, peskom, ugljem, vunom i kožom, nadvladavši na taj način sitne konkurente, pre svih Jevreje i Nemce.

Gedeon Geca Dunđerski

Prema tim katastarskim zapisima, od Gecinih potomaka Steve Dunđerskog, koji je imao 2.156 katastarskih jutara zemlje, oduzeto je 1.208 jutara, Jaši Dunđerskom oduzeta je trećina od 939 jutara, Bogdanu Dunđerskom oduzeto je svih 367 jutara...

OBAVLjAO je Geca i dužnost predsednika Sentomaško-turijske štedionice i bio predstavnik Bačko-bodroške županije. Pomagao je svim srpskim ustanovama, angažovao se na unapređenju svih mesnih zavoda i opštine iz koje je potekao. U rodnom mestu je zbog svoje plemenitosti uživao izuzetno poštovanje, pre svega zbog odnosa prema srpskoj sirotinji kojoj je neretko plaćao porez.

Bio je priložnik Srpskog narodnog pozorišta sa 1.000 forinti. Deo svog imanja dao je za osnivanje voćarske škole u Srbobranu. Škola, ipak, nije osnovana ali je podignut školski vrt (voćnjak i povrtnjak) koji je nazvan "Gedanka".

Za razliku od svoje braće, Gedeon je imao potomstvo - trojicu sinova: Aleksandra, Novaka i Lazara. Baš kao u slučaju njegovog oca Avrama, treći i najmlađi sin bio je sudbinski pokretač ove porodice razgranatog rodoslova. Lazar je pretočio u stvarnost snove o još većem bogatstvu svog oca Gece, načinivši od porodičnog prezimena Dunđerski simbol ogromnog bogatstva i moći.