Uspon jugoslovenske ideje

U AUSTROUgarskoj, Osmanskom carstvu i Crnoj Gori politički život Srba ušao je, ponajviše zbog sukoba Srbije s Dvojnom monarhijom, u doba opadanja i kriza. U Austrougarskoj njihovo glavno središte preselilo se iz Novog Sada u Zagreb. Podeljeni i zavađeni, pritisnuti promišljenom, asimilatorskom ugarskom politikom, naslednici Svetozara Miletića izgubili su dah. Zahvaljujući nastanku hrvatsko-srpske koalicije, u političkom životu Srba u Hrvatskoj, Slavoniji i Sremu bilo je, međutim, značajnijih pomaka. Većina hrvatskih stranaka prestala je da osporava postojanje Srba u zemljama "hrvatskog političkog prava"; u isto vreme, u hrvatskom društvu, jača i netrpeljivost prema Srbima, ohrabrivana iz Beča, s korenima u političkom katolicizmu i pravaškom, frankovačkom rasizmu. Bosna i Hercegovina su na silu pripojene Austrougarskoj; tamošnji kolonijalni režim počivao je na nasilju i neposredno je vodio u Sarajevski atentat. U Osmanskom carstvu Srbi nisu mogli da računaju ni na osnovnu pravnu sigurnost; na Kosovu i Metohiji albanski odmetnici su ih, uz podršku turskih vlasti, istrebljivali ognjem i mačem. U Crnoj Gori autokratski režim kneza i kralja Nikole Petrovića posvetio se progonu opozicionara i lovu na "beogradske agente"; njegovi sukobi s demokratama iz Narodne stranke umnogome su podsećali na upravo okončane obračune Obrenovića s radikalima.

NAIZGLED raznorodni politički pokreti Srba u suštinskim stvarima bili su jedinstveni. Upravo onako kako su to zahtevali Jovan Skerlić, Jovan Cvijić i Nikola Pašić, svi su se zasnivali na načelima narodnog suvereniteta i demokratije. Uz to, spajalo ih je osećanje zajedničke istorijske sudbine; sve su ih zahvatili uzbuna i klonuće u Aneksionoj krizi, i polet posle pobeda u balkanskim ratovima. Beograd je za sve bio neprikosnoveno središte. Posle 1912. uspon je doživela i jugoslovenska ideja, naročito u Dalmaciji, Bosni i Hercegovini. Srbi su je prihvatali kao put u prevazilaženje verskih podela i jačanje redova u otporu višestruko jačem neprijatelju. Ali kako rešiti složenu isprepletanost verskog i nacionalnog? Politikom "Srbi tri vere" ili jugoslovenskom idejom? U osnovi, dve politike i ideje su, u tom trenutku, najčešće išle zajedno, ruku pod ruku. U javnom životu Dalmacije i Dubrovnika istaknutu ulogu imali su Srbi katolici, dok su Srbi muslimani bili posebno vidljivi među mlađim naraštajima Bosne i Hercegovine. Mostarski srednjoškolci, Srbi muslimani, bili su 1912. ogorčeni kada su njihovi zemljaci, beogradski gimnazijalci, počeli da im propovedaju jugoslovensku, umesto srpske ideje.

UPRAVO u ovom dobu, počevši od kraja 19. i početka 20. veka, naglo raste broj Srba u rasejanju, naročito na dalekom, američkom kontinentu. Pojednostavljene predstave o njihovom neuglednom društvenom položaju i tužnom trošenju snaga u najtežim fizičkim poslovima, osporava činjenica da su se među njima našli i naučnici koji se ubrajaju u najvažnije pokretače Druge industrijske revolucije, Mihajlo Pupin i Nikola Tesla. Njih dvojica su, među svim ličnostima o kojima je reč u knjizi "Srbi 1903-1914", najvidljiviji u svetskoj nauci; sa njima se, po tome, mogu uporediti još samo Milutin Milanković, Mihailo Petrović Alas, Branislav Petronijević i Jovan Cvijić. Pupinov primer ponajbolje svedoči da se srpska nacionalna istorija ne može pisati bez Srba iz rasejanja.

U SRBIJI će, posle 1903, pod vlašću kralja liberalnih i demokratskih shvatanja, konačno zavladati saglasnost o nužnosti demokratskog poretka. "Prirodna prava" svakog pojedinca, opšte pravo glasa, sloboda štampe, vladavina prava, podela vlasti, parlamentarizam, bili su principi o kojima nije bilo načelnih sporova između kralja Petra Karađorđevića i vođa najvećih političkih stranaka - Nikole Pašića, Ljubomira Stojanovića, Stojana Novakovića ili Stojana Ribarca. Napredna stranka obnovljena je posle povratka Stojana Novakovića iz diplomatske službe; liberali su se, pod novim imenom, vratili u političku arenu; socijaldemokrati su uspeli da uđu u skupštinu. Prevlast liberalne levice, srpskih radikala, bila je, međutim, potpuna i nesporna; skupštinski život Srbije imao je skoro sve odlike dvopartijskog sistema zahvaljujući činjenici da su bili podeljeni na "stare radikale" i "samostalce". Vreme uoči 1914. u Evropi upamćeno je kao "zlatno doba radikalizma".

POSLE vlade, skupštine i krune, vojska je predstavljala posebno težište političke moći. Zaverenici iz 1903. bili su, zahvaljujući Pašićevoj upornosti i britansko-holandskom diplomatskom bojkotu, potisnuti iz politike, da bi se u nju vratili 1911, u opštoj uznemirenosti izazvanoj aneksionom krizom, i ratnom opasnošću. Ulazak vojske u politiku i njeni sukobi s civilnim vlastima u ovom dobu bili su, opet, širi fenomen, vidljiv u Bugarskoj, Grčkoj, Turskoj, Španiji, Portugaliji, Austrougarskoj, Nemačkoj, pa i u dalekom Japanu i Kini. Iako opterećena unutrašnjim podelama, srpska vojska je pokazala svoju vrednost u ratovima 1912-1918. Još od doba kralja Milana Obrenovića, oficiri su bili istinska društvena elita; vojvode Radomir Putnik, Živojin Mišić, Stepa Stepanović, Petar Bojović, bili su samo njeni najistaknutiji pripadnici.

OPŠTI preporod jasnije se vidi kada se pogled skrene s države, politike i ratova, na nauku i umetnost. Od 18. veka, elitna srpska kultura uobličavana je u Habzburškoj monarhiji; kulturna emancipacija Srbije, započeta još 1878, posle 1903. postaće jedna od glavnih tema srpske istorije. Vodeći srpski intelektualci ovoga doba su, naime, u režimu uspostavljenom u Bosni i Hercegovini i u prodoru Austrougarske preko Srbije, Crne Gore i Stare Srbije dalje ka jugoistoku, videli tipično kolonijalno osvajanje. Odbijali su austrougarske i nemačke kulturne i akademske obrasce, kao oruđa kolonijalnog potčinjavanja; pozivali su se na francuske, britanske, švajcarske, pa i američke književne i umetničke uzore. Demokratskim, republikanskim i laičkim kulturnim modelima ovih zemalja suprotstavljali su se nemačkom i mađarskom političkom konzervativizmu i rimokatoličkom prozelitizmu.

GLAVNU reč u svesnom i smišljenom procesu kulturne emancipacije imali su intelektualci školovani u Francuskoj i Švajcarskoj: Bogdan Popović, Slobodan Jovanović, Milovan Milovanović, Vojislav Veljković, Pavle Popović, Jovan Jovanović Pižon, Jovan Skerlić, Milan Grol, Mihailo Gavrilović i drugi. U javni život ove generacije ulaze oko 1894. godine, sa osnivanjem radikalskog časopisa "Delo" i liberalsko-naprednjačkog reda, čiji će saradnici, posle njegovog brzog gašenja, preći (1895) u "Srpski pregled" Ljubomira Nedića. U srpskoj kulturi toga doba, kao i u ostatku Evrope, časopisi su bili glavna središta kulturnog života i okupljanja intelektualaca.