Jezik temelj patriotizma

ENTONI Smit tvrdi da su moderni nacionalizmi najčešće kombinacija različitih tipova nacionalizama. Grčki primer, tako, uključuje u sebe sva tri obrasca. Obrazovane elite tu su nametale "republikanski" model, dok je tradicija, zaostala iz turskog doba, zahvaljujući crkvi, bila "zavetna", pa, kroz sećanje na Vizantiju, i "hijerarhijska". Smit, naime, primećuje da je u pravoslavnom svetu, kod Grka, Srba i Bugara, "zavetna nacija" povezana s nacionalnom crkvom i kultovima, bila starija od reformacije. Unutar grčkog nacionalizma 19. veka sklonost jednom od ovih modela nacije i nacionalizma zavisila je od socijalnog, pa i geografskog porekla njihovih nosilaca. Nove generacije nacionalnih ideologa iznova su tumačile složeno nacionalno nasleđe, prihvatajući ili odbijajući njegove pojedine slojeve. Sličnu mešavinu "zavetnog" i "republikanskog" nacionalizma nudi i švajcarski primer.

SRPSKI obrazac je, uz sve međusobne razlike, sličan grčkom, pa i švajcarskom modelu; to primećuje i Entoni Smit. I "etnosimbolista" Smit i "modernista" Erik Hobzbaum saglasni su da je, slično Rusima, Englezima ili Francuzima, "proto-nacionalizam" Srba vidljiv pre modernog doba, i da ga je uobličila Srpska crkva. Srpski autori su došli do sličnih zaključaka. Milan Kašanin primećuje da je Pećka patrijaršija "izvršila onu ulogu koju su imale na Zapadu apsolutne monarhije - da je stvorila srpsku naciju, izvršila duhovno ujedinjenje srpskog naroda". Ideju "zavetne nacije" kod Srba i odlučujuću ulogu koju je u njenom stvaranju imala Pećka patrijaršija proučio je naročito Žarko Vidović. I Radovan Samardžić primećuje da je, u dugim vekovima turske, austrijske i mletačke vlasti, srpska pripadnost uobličena u Pećkoj patrijaršiji i da je značila, pre svega, zajedničke kultove i sećanja na Nemanjiće, Svetog Savu i Svetog Simeona, kneza Lazara i "Kosovski zavet".

VELIKI ratovi između muslimanskog Osmanskog carstva i katoličkih evropskih imperija bili su deo verskih ratova koji su, u 16. i 17. veku, potresali Evropu; u njima su, kako smo videli, na zapadu Evrope, razvijane i ideje o "zavetnim nacijama". Ti ratovi su, na tlu Balkana, baš kao i u Engleskoj, Francuskoj ili Nemačkoj ovoga doba, poprimali oblike građanskih ratova između istojezičnih pripadnika različitih vera. Posle Vestfalskog mira (1648) verske podele u zapadnoj i srednjoj Evropi, međutim, više ne pokreću velike ratove. Ratovi između Habzburškog, Ruskog i Osmanskog carstva, od Beča do Azova i od Bosne do Jermenije, čak i u 19. veku, zadržali su verski karakter.

PROSVETITELjSTVO i romantizam umanjivali su značaj verskih podela u Francuskoj i otvarali mogućnost ujedinjenja Nemaca različitih vera. Francuski prosvetitelji otvoreno su se sukobljavali s Rimokatoličkom crkvom i potiskivali je iz politike u sferu privatnosti, lične savesti i odgovornosti; za nemačke romantičare nacionalni identitet značio je jezik, običaje, predanja.

JEZIK je, kako je to pokazao Johan Hojzinga, zajedno sa poreklom, običajima i lojalnostima pojedinim vladarima, vekovima služio za prepoznavanje i razlikovanje nacija (Hajzinha 1996: 25, 37). Piter Berk primećuje da se, počevši od sredine 18. veka, nacija određuje kao, pre svega, jezička zajednica i da u to veruju ne samo vodeći nemački pisci, 18. i 19. veka, kakvi su Johan Gotfrid Herder, Johan Gotlib Fihte, Fridrih Šlegel i drugi, nego, sve više, i obrazovana evropska elita. U duhu prosvetiteljske težnje za popravljanjem položaja najširih slojeva, ali i romantičarske želje za izvornošću i autentičnošću, narodni jezik se uzima za književni standard.

ROMANTIZAM i prosvetiteljstvo imali su istu ulogu u uobličavanju srpskog nacionalnog pokreta. Novija istraživanja pokazuju da se, sa proširivanjem izvorne podloge i teorijskih modela, najrazličitiji vidovi srpskog patriotizma mogu pratiti kroz ceo 18. i 19. vek. Od prelomnog doba Dositeja Obradovića i Vuka Karadžića, srpska nacionalna ideologija se, od verske pripadnosti, ponajviše okreće ka narodnom jeziku; bio je to početak napuštanja modela "zavetne nacije". Dositejeva i Vukova sekularna nacionalna retorika bila je sračunata na objedinjavanje "Srba tri vere" koji su, kako je Dositej pisao, živeli između Dunava i Jadrana. U "Pismu Haralampiju" (1783) on je tvrdio da su "slavenoserpskim jezikom" govorili "žitelji črnogorski, dalmatski, hercegovski, bosanski, servijski, horvatski (krome muž), slavonijski, sremski, bački i banatski". Rasprostiranje srpskog jezika na sličan način je opisao i Vuk Karadžić. I za njega, kao i za vodeće slaviste toga doba, Jerneja Kopitara, Jozef Dobrovskog, Pavla Šafarika, štokavski je bio srpski dijalekt, čakavski hrvatski, kajkavski hrvatski ili slovenački. Tako su, kako ćemo videti, mislili i vodeći srpski intelektualci doba 1903-1914: Jovan Cvijić, Stojan Novaković, Slobodan Jovanović i drugi.

I kONZERVATIVNA i liberalna britanska štampa, u to vreme, 1914. godine, stanovništvo Bosne i Hercegovine i Dalmacije, bez obzira na veru, smatraju Srbima. Odatle će, iste godine, poticati i ponude zaokruživanja ovih zemalja u okviru ujedinjene srpske države, a srpska vlada izabraće jugoslovensko ujedinjenje. Sekularizacija srpske nacionalne ideje i isticanje jezika kao njene osnove, otvorili su, naime, vrata i jugoslovenskoj ideji. Zaokupljen odnosom između verskog "nacionalizma sudnjeg dana", koji je, kako je naglašavao, izazivao beskrajne verske ratove i "jezičke nacije", koja je vodila u parlamentarnu demokratiju, Milorad Ekmečić će u "Stvaranju Jugoslavije" napisati da je Dositej 1783. jugoslovenskim narodima kupio voznu kartu do Londona, ali da su se oni obreli u Londonderiju, gde ih je ostavio "kočijaš istorije".