U zagrljaju bečke imperije

DEMOKRATIJA, liberalizam, egalitarizam i svetovna kultura su bile lozinke srpskog nacionalizma u njegovoj samoodbrani od habzburškog aristokratskog, konzervativnog, klerikalnog imperijalizma. Kako kaže Alen Dž. P. Tejlor, bio je to "sukob dva sveta", vrlo sličan sučeljavanju italijanskog liberalnog i demokratskog nacionalizma sa Habzburgovcima, koji se okončao ujedinjenjem Italije. Tomaš Garig Masarik, seljački sin i demokrata, ideolog nacionalnih pokreta Čeha i Slovaka, na isti način je tumačio njihov sukob sa Habzburškom monarhijom; i za njega to je, u suštini, bilo odmeravanje snaga između nacije i imperije, demokratije i konzervativizma, društva slobodnih, ravnopravnih pojedinaca i autoriteta krune i države, zasnovane na privilegijama.

U SUKOBU sa Austro-Ugarskom, po rečima Entonija Smita, i sa "hijerarhijskim" tumačenjem nacije poslednjih Obrenovića, uobličena je srpska "republikanska nacija", oslonjena na tradicionalnu, "zavetnu naciju". Na tom uobličavanju promišljeno i uporno radili su Jovan Skerlić, Jovan Cvijić, Milovan Milovanović, Nikola Pašić i drugi vodeći srpski ideolozi i državnici.

KONAČNO, sučeljavanje sa Austro-Ugarskom dovelo je, slično čehoslovačkom primeru, do širenja jugoslovenske ideje; to je bila još jedna specifičnost srpskog nacionalizma iz doba 1903-1914, u odnosu na vreme pre 1903. Usvajanje novog, jugoslovenskog identiteta podrazumevalo je tumačenje nacije i nacionalnog identiteta kao promenljivih kategorija, podložnih svesnom i namernom delovanju ljudske volje i države.

AUSTROUGARSKU opasnost Srbi su tumačili kao deo šire, svetske jagme velikih sila za stvaranjem kolonijalnih carstava, praćene potčinjavanjem i uništavanjem celih ljudskih populacija. U istoriografiji i društvenoj teoriji se, naime, još od pojave knjige "Imperijalizam" (1902) britanskog liberala Džona Hobsona, vreme između, približno, Berlinskog kongresa i Prvog svetskog rata naziva "dobom imperijalizma" ili "dobom imperija". Danas je sasvim jasno da se ova pojava nije okončala 1914. godine. Zato upravo u našem vremenu naglo raste akademska literatura o fenomenima imperijalizma, kolonijalizma i postkolonijalizma.

MEĐU obrazloženjima koja su služila za opravdanje ratničkih pohoda i ekonomskih podjarmljivanja, od rasizma do socijaldarvinizma, za razumevanje dinamičnog odnosa između srpskog nacionalizma i austrougarskog imperijalizma u dobu 1903-1914, posebno je važna bila doktrina "civilizatorske misije" (la mission civilisatrice). Ona se ponekad naziva i "teretom belog čoveka" po pesmi Radjarda Kiplinga (The White Man`s Burden), iz 1899, napisanoj u slavu američkog osvajanja Filipina; tu se propovedala dužnost belog čoveka da pomogne "tek ulovljenim, jogunastim narodima, napola đavolima i napola deci" da usvoje blagodeti zapadnjačke civilizacije. "Civilizatorska misija" je, dakle, objašnjavana čistim altruizmom: namerom da se pokorenim narodima donesu mir, dobre komunikacije, uslovi stanovanja i zdravstvena nega. Za uzvrat, trebalo je samo da priznaju superiornost i vlast stranaca.

NA PRODOR Autro-Ugarske ka jugoistoku posle 1878. zaista se gledalo kao na "civilizatorsku misiju". Habzburški ministar spoljnih poslova grof Kalnoki objašnjavao je poznatom belgijskom ekonomisti i putopiscu Emilu de Laveleju da se u Beču zaista "sanja o osvajanjima", ali "onim koje će izvesti naše fabrike, naša trgovina i civilizacija"; da bi se to postiglo "moramo da imamo pruge u Srbiji, Bugarskoj, Bosni i Makedoniji i vezu sa osmanskim železnicama"; "usuđujem se da verujem da nećete biti nezadovoljni našim aktivnostima kada vas Pulmanovo vozilo preveze od Pariza do Carigrada za tri dana. Mi radimo za vas, Zapadnjake". Lavelej se divio, kako je pisao, "civilizatorskoj misiji" Habzburgovaca i njihovog namesnika Benjamina Kalaja u Bosni i Hercegovini, i sa odobravanjem iščekivao nastavak njihovog prodora sve do Soluna; jer, kako je pisao, kada se jednom zakorači "na Istok", teško je zaustaviti se, što se pokazalo sa britanskim osvajanjem Egipta i potonjim ulaskom u Sudan. Iste, civilizatorske argumente ovaj liberalni katolik koristio je i kada je pozdravljao evropsko osvajanje i kolonizaciju Afrike.

HABZBURŠKO carstvo bilo je drevna imperija, koja je osvajala i pripajala susedne zemlje, u ime vere i dinastije, bez obzira na njihovu etničku pripadnost. Bila je to imperijalna tradicija bliska turskoj, ruskoj i nemačkoj carevini, starija od prekookeanskih britanskih, francuskih ili belgijskih kolonijalnih imperija iz doba od 1878. do 1914. Austro-Ugarska, međutim, više nije bila Habzburško carstvo iz 16. veka; okupacija i aneksija Bosne i Hercegovine odigrale su se u "dobu imperija". Carevina je sačuvala svoj konzervativni, dinastički i verski karakter, ali je za nju vladavina nad ovim pokrajinama suštinski bila ono što je za Britaniju bila vladavina nad Egiptom ili Indijom, a za Francusku nad Alžirom ili Indokinom. Ona je na Balkanu branila svoj poljuljani prestiž i dokazivala svoju vitalnost. To što se i danas, u delu literature, na upravu Dvojne Monarhije nad Bosnom i Hercegovinom, gleda kao na primer "modernizacije" svedoči o vitalnosti ideje "civilizatorske misije" i u našem vremenu. Potrošena kao tehničko oruđe u društvenim naukama "modernizacija" je danas oruđe za teorijsko opravdanje kolonizacije. Malo napora je potrebno da bi se u austrougarskoj upravi u Bosni i Hercegovini prepoznala civilizatorska misija, karakteristična za "doba imperija".

KRAJEM 19. i početkom 20. veka srpski intelektualci i političari različitih generacija i političkih usmerenja pisali su o fenomenu imperijalizma; balkansku politiku Austro-Ugarske tumačili su upravo u tom kontekstu, kao kolonijalno osvajanje. Profesor Velike škole i radikal Gligorije Geršić je 1893, u svojoj pristupnoj besedi u Srpskoj kraljevskoj akademiji, dokazivao da je član 25. Berlinskog ugovora iz 1878, kojim je Bosna i Hercegovina predata na upravu Austro-Ugarskoj, bio sastavljen po ugledu na britansko-tursku konvenciju kojom je Britanija, u isto vreme, stekla pravo da okupira Kipar; primetio je i da je u delu literature status Bosne i Hercegovine pod Austro-Ugarskom poređen sa položajem Tunisa pod vlašću Francuske.