Besede o patriotskom radu

CVIJIĆEVE i Skerlićeve nacionalne, demokratske, preporoditeljske ideje imale su snažan odjek i van Srbije. Risto Radulović, jedan od najznačajnijih publicista i ideologa među Srbima Bosne i Hercegovine, spretno se dovijao pred austrougarskom cenzurom, koja je pokušavala da ga spreči da u svom listu "Narod", u Mostaru, objavi Cvijićevu besedu "O nacionalnom radu". Radulović je i sam bio bivši socijalista, koji se okrenuo demokratiji i nacionalnoj ideji; pisao je da su njegovoj političkoj grupi, koja se okupljala oko "Naroda", od svih stranaka u Srbiji, najbliži bili "samostalci". U njegovim tekstovima mogli su se pronaći svi motivi koji se nalaze kod Cvijića i Skerlića. Opširno je opisivao moralnu krizu i isticao nužnost preporoda, koji je trebalo da dođe od nove generacije intelektualaca; zahtevao je da se stranačke strasti podrede "nacionalnom radu"; do buđenja nacionalne svesti trebalo je stići "prosvećivanjem, narodnim i ekonomskim podizanjem". U njegovom tumačenju, srpski nacionalizam imao je izrazito demokratsku boju. Radulović je tvrdio da je za izlazak iz krize postojao samo jedan put: "On se zove nacionalizam i demokratija. Mi stoga ne možemo imati druge zastave nego nacionalno-demokratsku, nikakvog drugog imena nego nacionalno-demokratsko".

MOTIVI moralne krize starijih naraštaja i pozvanja novih, mladih ljudi da preporode naciju još su prisutniji u tekstovima Vladimira Gaćinovića, glavnog ideologa najmlađe generacije srpskih intelektualaca, studenata i srednjoškolaca iz Bosne i Hercegovine. Među mladobosancima je naročito Skerlić imao ogroman autoritet, njima je, uglavnom, i posvetio tekst "Novi omladinski listovi i naš novi naraštaj". Ovi mladi pobunjenici protiv austrougarske kolonijalne i feudalne vlasti nisu, međutim, imali dovoljno strpljenja za Skerlićev i Cvijićev akademski i demokratski reformizam. Između "vaspitanja i revolucije", kako je to govorio Skerlić, kolebali su se, istina, čak i Bogdan Žerajić, potonji atentator na generala Varešanina (1910) i sam Vladimir Gaćinović. Njihov nacionalizam imao je, ipak, izrazitije primese socijalizma i anarhizma; umesto evolucije i oplemenjivanja naravi kroz književnost, suočeni sa kmetstvom i katoličkim prozelitizmom, sa aneksijom Bosne i Hercegovine (1908), Veleizdajničkim procesom Srbima u Zagrebu (1909) i ukidanjem svih srpskih organizacija u "iznimnim merama" generala Poćoreka (1913), opredelili su se za revoluciju i atentate. Gavrilo Princip je, kada ga je sudija pitao za njegove motive, izričito naveo ponižavanje seljaka, Veleizdajnički proces i "iznimne mere".

NAROČITO su snažno odjeknula hapšenja i stradanja Petra Kočića. Vođa političke grupe oko banjalučke "Otadžbine", Kočić je bio sav u idejama društvene pravde, dostojanstva malih ljudi, Cvijićevog "najbednijeg seljaka" koji "saznaje za svoja prava" i "stupa u konflikt s vlastima". Skerlić je ovako opisivao Kočićeve političke ideje: "Njegov borbeni nacionalizam ima široku socijalnu osnovicu, on je smeo i buntovan duh, i njegova ljubav prema seljaku nije sentimentalnost i saučešće starih, no širok, buntovan duh modernih". Prvi objavljeni radovi Vladimira Gaćinovića bili su oduševljeni prikazi Kočićevih pripovedaka, sasvim u duhu Skerlićevih ideja.

RISTO Radulović se, ipak, povremeno kolebao u svom demokratizmu; za razliku od Petra Kočića i mladobosanaca, potcenjivao je pamet "seljačkih masa", zahtevao je više opreznosti, "više nacionalnog egoizma" u odnosu Srba prema hrvatskom nacionalnom pokretu. U poređenju sa Cvijićem i Skerlićem, čiji je nacionalizam s vremenom dobijao sve izrazitiju jugoslovensku boju, Hercegovci Radulović i Gaćinović zadržali su izrazitiji srpski stav.

DEMOKRATIJA je, zahvaljujući Skerliću i Cvijiću, ali i demokratskom poretku zavedenom dolaskom kralja Petra Karađorđevića na vlast 1903, zaista postala ključni sastojak srpske nacionalne ideje. S prelaskom Drine Srbi iz Bosne i Hercegovine prelazili su iz kolonijalnog, feudalnog, policijskog poretka u nacionalnu državu, u kojoj su vladali demokratija i parlamentarizam, i u egalitarističko društvo slobodnih seljaka, sa gotovo opštim pravom glasa. Cvijić je na svojim putovanjima uočio da je "pored jakog nacionalnog osećanja i kulture", upravo u tome bila privlačnost Srbije za Srbe iz okolnih zemalja.

RATKO Parežanin, odbegli đak mostarske gimnazije, koji je u Beogradu delio stan sa Gavrilom Principom i Trifkom Grabežom, sećao se kasnije da su on i njegovi prijatelji brzo primetili da su u Beogradu ljudi "koračali uzdignute glave", da su "po kavanama glasno razgovarali i smejali se" i da su tu za istim stolom sedeli "oficiri sa običnim građanima, seljaci u narodnoj nošnji i opancima sa gospodom, sa visokom činovnicima, narodnim poslanicima, čak i sa ministrima. To nam je izgledalo čudno, ali nam je i imponovalo - tako se nešto nije moglo ni zamisliti u Mostaru, Sarajevu i drugde u okviru Austrougarske."

JOVAN Đonović, jedan od crnogorskih studenata u tadašnjem Beogradu, ovako je opisivao Srbiju iz doba 1903-1914: "Srbija je pre rata bila atrakciona tačka za sve Srbe i Jugoslovene svojim slobodama i svojom demokratijom. Novom režimu u Srbiji nije bila potrebna nikakva naročita propaganda među Jugoslovenima. Najveća propaganda bile su njene slobode i njena demokratija". Mnogo više od mladobosanaca, crnogorska "Omladina", kako je sama sebe zvala, uticala je na političke prilike u svojoj zemlji. Tamo se, sa objavom Ustava 1905, pokrenuo i stranački život. I crnogorska Narodna stranka je u svom programu spajala nacionalizam i demokratiju; ona je zahtevala približavanje Srbiji i zajednički rad na nacionalnom ujedinjenju. Prava narodna stranka pokušavala je, nasuprot većini glasača i poslanika u skupštini, da odbrani ličnu vlast i dinastičke interese knjaza Nikole Petrovića.

BEOGRADSKA i petrogradska crnogorska omladina sledila je, uglavnom, Narodnu stranku, pri čemu je od nje bila znatno radikalnija. "Demokratija postaje konzervativna tamo gde ima šta čuvati. Ali, tamo gde je nasleđe rđavo, postaje revolucionarnom. Nasleđe crnogorske demokratske misli bilo je takvo da se nije imalo šta čuvati" - pisao je Đonović. Radikalizaciji omladine doprineli su progoni kojima ih je podvrgao knjaz Nikola; politički procesi i represija proširili su se i na Narodnu stranku u vreme Bombaške (1907) i Kolašinske afere (1909). I crnogorski studenti su, kako kaže Đonović, u Srbiji za nesporan autoritet priznavali samo Jovana Skerlića, najbliži su bili Samostalnoj radikalnoj stranci. U prisnim odnosima bili su sa Ljubomirom Davidovićem, koji je od 1912. bio vođa samostalaca, dok sa Pašićevim starim radikalima nisu imali skoro nikakve dodire.