Nacija promenljiva pojava

VODEĆI srpski intelektualci i ideolozi s početka dvadesetog veka, naciju i nacionalni identitet smatrali su, dakle, promenljivim kategorijama, ali niko od njih nije pisao o "pravljenju naroda" ni iz čega; reč je pre bila o zidanju od postojećih, vekovima starih materijala. Prelazak na jugoslovensku propagandu posle 1904. godine takođe je otkrivao uverenje da se nacionalni identitet mogao smišljeno oblikovati i menjati; jugoslovenstvo je, u stvari, bilo jedna od posledica ovakvih shvatanja. Na tragu Herderovih ideja o otkrivanju "narodne duše" preko narodne književnosti, umetnosti, muzike, tom poduhvatu posvetili su se srpski pisci, kritičari, lingvisti, muzikolozi, etnolozi, geografi; od 1904. redovno su sazivane konferencije južnoslovenskih studenata, pisaca, novinara, lekara.

NA KRITIKE onih koji su primećivali da širi slojevi, duboko podeljeni religijom, ne dele entuzijazam intelektualaca za konstruisanje jugoslovenske ideje, Skerlić je odgovarao, pozivajući se na francuskog istoričara Albera Malea: "Ali, ako ideja nije svuda u narodu, ona je svuda u eliti. To je glavno: nisu napuljski lazaroni ili venecijanski gondolijeri stvorili talijansko jedinstvo, no mislioci". Skerlić je verovao da je trebalo samo "nacionalizovati" muslimane i katolike; onog časa kada budu "nacionalno, demokratsko i moderno" stavili na mesto tradicionalnog i verskog, postaće svesni zajedničkog jezika i zajedničkih interesa, koji su ih vezivali za Srbe.

ZA TUMAČENjE nacije kao promenljive pojave, podložne ljudskoj volji, ogroman značaj imala je pojava članka "Kulturni pojasi Balkanskoga poluostrva", Jovana Cvijića, u "Srpskom književnom glasniku" 1902. godine. U najkraćem, Cvijić je tvrdio da su se na Balkanu mogli prepoznati različiti "kulturni pojasevi", i da su se oni, kao geološki slojevi, ponekad nalazili na istim teritorijama. Njihove granice nisu se nužno podudarale sa etničkim granicama, pa je stanovništvo jedne oblasti, iako etnički različito, u kulturnom smislu moglo da bude vrlo blisko. To je značilo da su se identiteti pojedinaca, društvenih grupa, stanovništva celih balkanskih zemalja sastojali od različitih vrsta pripadnosti.

CVIJIĆ je verovao da su se ti identiteti mogli smišljeno oblikovati; neki su se mogli podsticati, drugi oslabiti. O tim svesnim "kulturnim ukrštanjima" Cvijić je pisao i 1914, posle oslobođenja Stare Srbije i Makedonije, u članku "Geografski i kulturni položaj Srbije". Cvijić je za osnovu jugoslovenskog identiteta uzeo "dinarski tip", izveden iz "patrijarhalnog kulturnog pojasa", koji je obuhvatao pripadnike različitih etničkih grupa. Kod Cvijića, nacionalna i kulturna pripadnost bile su objektivne činjenice, ali su se od njih, slobodnom voljom, "pravljenjem naroda", naknadno mogli dobijati novi kvaliteti.

OVE ideje bile su deo širih kretanja u tadašnjoj evropskoj nauci. U izveštaju sa studija u Beču, koji je, kao državni pitomac 1891. poslao ministru, Cvijić je pisao da mu je njegov mentor Albreht Penk držao kurseve iz "kulturne geografije ili antropogeografije". U "Kulturnim pojasima Balkanskog poluostrva" Cvijić se pozivao na geografe Fridriha Racela, Karla Ritera i Tomasa Bakla. Racelove ideje imaće značajan uticaj na Karla Lamprehta i Frederika Džeksona Tarnera i, preko dela ovih pisaca, na potonje studije kulture i kulturne istorije. Cvijićeva antropogeografska tumačenja umnogome su se podudarala i sa shvatanjima francuskih antropologa Žozefa Denikera i Ežena Pitara.

SLOBODAN Jovanović je u "Glasniku", manje od godinu dana posle Cvijićevih "Kulturnih pojaseva", prikazao knjigu "Postanak i razvitak naroda", srpski prevod dela Physicsand Politics Valtera Bedžhota. Ovaj viktorijanski liberal, urednik uticajnog lista "Ekonomist", bio je rado čitan i među Jovanovićevim liberalskim i naprednjačkim prijateljima iz "Reda" i "Srpskog pregleda" (Ljubomir Nedić, Bogdan i Pavle Popović, Dragiša Mijušković) i među srpskim radikalima (Stojan Protić). Slobodan Jovanović je, pozivajući se na Bedžhota, tvrdio da su "neprogresivni narodi", nespremni da menjaju svoje "nasleđene svetinje", osuđeni na to da podlegnu moći "progresivnih" naroda. Bedžhot je, naime, tvrdio da narod, čiji vodeći pripadnici pokažu spremnost na promene, "ugledanjem" na izabrane uzore, može brzo da se promeni:

"Posle jedne ili dve generacije izgled naroda postaje drugi; oni koji se ističu, koji su karakteristični, izmenili su se, a oni koji se samo ugledaju na druge, pošli su za izmenjenim uzorom, i rezultat je ugledanja potpuna izmena. Trom narod može postati vrednim, bogat može postati sirotnim, religiozan nereligioznim kao kakvom čarolijom".

VOLjA, svesna odluka, bila je dakle, najvažniji činilac u "pravljenju nacije". U francuskoj Trećoj republici slobodno izražena volja bila je već glavno merilo nacionalne pripadnosti. Nasuprot tom francuskom, subjektivnom, demokratskom, građanskom modelu stajao je nemački obrazac. S druge strane Rajne merila za nacionalnu pripadnost utvrđivala su se, naime, objektivnim, etničkim merilima: jezikom i poreklom. Sami Francuzi i Nemci, zavađeni zbog Alzasa i Lorene, naglašavali su ove razlike. Nemci su tvrdili da su Alzašani jezički i etnički bili Nemci; Francuzi su dokazivali da su oni, slobodnom voljom, još u dobu Francuske revolucije i Napoleonovih ratova, izabrali da budu Francuzi. U prelomnom vremenu 1789-1815. nastala su ova dva suparnička obrasca; oni su konačno uobličeni od 1889. do 1914. godine.

PODELA na naciju slobodne volje i naciju jezika i porekla više je svedočila o stanju svesti u Evropi poznog 19. i ranog 20. veka nego što je odražavala stvarnost. Francuski model, u stvari, nije bio lišen objektivnih, jezičkih i etničkih merila; nemački obrazac podrazumevao je i subjektivna, demokratska načela. Nemački romantičari su se, istina, pozivali na pobožni i ruralni srednji vek, a Francuski prosvetitelji na rad za unapređenje životnih uslova najširih društvenih slojeva; no ni pozivanja Francuza na demokratiju antičke Atine i na Rimsku republiku nisu bila lišena romantičarskih zanosa. U Francuskoj je, upravo u ovom dobu, "afera Drajfus" otkrila raskorak između zvaničnog, revolucionarnog, građanskog nacionalnog modela i tradicionalnog, etničkog, većinskog raspoloženja. Razlike u subjektivnim i objektivnim kriterijumima ostale su sve do danas vidljive u zvaničnim tumačenjima francuskog i nemačkog nacionalnog identiteta. Istraživači, ipak, uočavaju raskorak između francuskog istorijskog nasleđa i radikalnog, revolucionarnog tumačenja nacionalnog identiteta; s druge strane, nemački model proglašen je odgovornim za nacizam i Drugi svetski rat.