Zajednica ideala i sećanja

ZVANIČNA francuska nacionalna ideologija se u deceniji uoči Prvog svetskog rata uglavnom zasnivala na idejama i tumačenjima orijentaliste, istoričara i pozitiviste Ernesta Renana, iznesenim u njegovom čuvenom predavanju "Šta je nacija" (Quest-cequ unenation) 1882. godine. Renan je tvrdio da je nacija "umni princip", koji "čine dve stvari": "zajednička sreća u prošlosti" i "opšta volja u sadašnjosti". Pripadnike nacije povezuju zajedničke uspomene, naročito sećanja na zajednička stradanja, i volja, zasnovana na zajedničkim idealima, da se u sadašnjosti deli zajednička sudbina. Sadašnjost je pretežnija od prošlosti; ljudi se svakoga dana, "svakodnevnim plebiscitom", izjašnjavaju o tome da li žele da pripadaju naciji, kao zajednici ideala i sećanja. Kada je potrebno da se rešavaju neposredna nacionalna pitanja, najvažnije merilo, ipak, mora da bude slobodna volja: "Volja naroda jeste jedini zakonski kriterijum kome se treba obratiti." Renan je, naravno, na umu imao sudbinu Alzasa i Lorene. Svestan, ipak, subjektivnosti i relativnosti pojma "slobodne volje", dozvoljavao je primenu i ostalih merila, kao što su, na primer, jezik, religija, ili geografija.

RENANOVO tumačenje nacije brzo se širilo balkanskim zemljama. Ovo predavanje je već 1883. prevedeno i objavljeno u Beogradu, pod naslovom "Šta je narod", da bi u novom prevodu iz 1907. reč "narod" bila zamenjena sa "nacija".

Od 1903. srpski nacionalizam se svesno vezivao za francuski model; uz njegovu pomoć odupirao se nemačkim i austougarskim uticajima. U isto vreme, nacija kao "zajednica volje" omogućavala je da se, uprkos objektivnim preprekama, uobliči jugoslovenska politika, kao još jedno oruđe otpora. Posledica će biti još dublji raskorak između elitnog i masovnog viđenja nacije i nacionalnog identiteta, nego u Francuskoj.

SRPSKI intelektualci su poznavali razlike između francuskog i nemačkog modela. U "Ujedinjenju Nemačke" (1898.) "delovac" Draža Pavlović je pisao da "pristalice francuske škole" "identifikuju suštinu narodnosne ideje sa demokratskim pojmom o suverenitetu, sa pravom slobode samoopredeljenja jednog naroda"; njihov "kriterijum" je u "slobodno iskazanoj volji jednoga plemena, naroda, a nije u obeležju jezika, krvnoga srodstva, običaja, itd." "Druga škola uzima kao glavno obeležje narodnosti jezik i krvno srodstvo, te pri rešavanju narodnosnih pitanja treba se najpre na to obazreti, pa tek onda na plebiscit". Ovoj, "drugoj školi", pripadali su, prema Pavloviću, Nemci i Italijani.

JOVAN Skerlić je, takođe, podvlačio razlike između francuskog i nemačkog modela. Pozivajući se na tumačenja istoričara Šarla Senjobosa, on piše:

"Ali nije raspravljeno: šta je princip nacionalnosti, šta sačinjava jedan narod? Da li jedinstvo rase, kao što tvrde Nemci? Ili jedinstvo i sličnost jezika, kao što tvrde panslavisti? Ili zajednica volje, želja biti pod jednom istom vladavinom, kao što tvrde Francuzi, Švajcarci, Amerikanci? Ili samo činjenica što se stanuje na jednom istom zemljištu, kao što je tvrdio vođ mađarske aristokratije Andraši?"

SKERLIĆEV ideal bila je, naravno, "zajednica volje" koju su propovedale demokratske republike - Francuska, Švajcarska i SAD. Uz to, posebno je naglašavao razlike između francuskog prosvetiteljskog i revolucionarnog pozivanja na prava i potrebe sadašnjih i budućih pokolenja, i nemačkog romantičarskog uzdizanja srednjovekovne prošlosti:

"Francuski patriotizam, koji je krajem 18. veka zapalio staru monarhijsku i feudalnu Evropu, nalazio je svoje hrane u širokim humanitarnim idejama veka prosvete, i Francuzi su ratovali na tri granice sa svima vladarima, u ime načela Slobode, Jednakosti i Bratstva, izjednačiv stvar Francuske sa stvarju čovečanstva." "U Nemačkoj, patriotizam je imao odbramben i uzak lokalan karakter". "Ceo nemački romantizam imao je feudalni karakter i malo je stvari koje je nemačka poezija tako opevala koliko ruševine srednjovekovnih riterskih zamkova koji se ogledaju na zelenoj površini Rajne".

U SVOJIM publicističkim tekstovima i u "Istoriji nove srpske književnosti" Skerlić je tako odlučno odbacivao tradicije srpskog srednjeg veka. Srpski i jugoslovenski nacionalizam trebalo je zasnovati na, kako on kaže, "svakodnevnoj trezvenosti i političkom realizmu" - na laičkoj kulturi, političkim slobodama i društvenoj solidarnosti. Već 1904. Skerlić je ovako opisivao razlike između takve vrste nacionalizma i tradicionalnog, romantičarskog nacionalizma:

"Da se probudi nacionalno sećanje, svest i ponos; da se ona amorfna masa podigne na stupanj naroda, obratilo se prošlosti, staroj slavi, pobedama srednjevekovnih vladara. Prvu reč su imali istorici i filolozi, istorijske uspomene uzete su za ideal budućnosti, jezične začkoljice imale su da stvaraju nacionalnu osobenost, udarilo se putem istorizma i nacionalnoga romantizma". "Nije se narodu govorilo: kao i svi drugi, zato što živiš, zato što si čovek i svesno stvorenje, i ti imaš prava kao i svi ostali, da opstaneš, da se razvijaš, da što bolje živiš, kao ravnopravni član ljudske zajednice, da ideš do punog razvića i do pune slobode. U mesto reči inicijative i vere u život, pozvala se u pomoć epigrafika i heraldika, srednjevekovno viteštvo i prašljivi pergamenti, vaskrsao se i Dušan, i Simeun, i Zvonimir, pustile su se opasne ideje da se ti dani daju i trebaju povratiti, i narodi koji ništa nisu imali, koji je trebalo da izvojuju osnovna čovečanska i politička prava, bitno pravo na opstanak, opijali su se ludim imperijalizmom, manijom za veličinom, u svim tim orgijama ugrejane mašte romantičarske" (Skerlić 1904:125).

SKERLIĆ je, pre svega, mislio na srpski romantizam. I u njegovom vremenu, međutim, "prašljivi pergamenti" "epigrafika i heraldika" uobičajeno su korišćeni u nacionalističkim sukobima unutar Austro-Ugarske; njima je dokazivano "istorijsko pravo", ili "državno pravo" mađarskih i hrvatskih političkih elita na određene teritorije, i negirano postojanje srpskih i ostalih nacionalnih manjina koje ta "istorijska prava", tobože, nisu imale. O tome će, u vreme Aneksione krize, pisati istoričar i profesor univerziteta, radikal Ljubomir Jovanović; on je tvrdio i da su te teorije ohrabrile balkanske šoviniste da zahtevaju obnovu svojih srednjovekovnih carstava.

PATRIOTIZAM NIJE ANTIKVARNICA

SKERLIĆ je neumorno i rečito objašanjavao kako je trebalo da izgleda taj novi patriotizam:

"Naš patriotizam nije onaj antikvarski, metafizičarski i frazeološki romantičarski nacionalizam starijih naraštaja, no suvremeno, stvarno, trezveno, demokratsko i socijalno osećanje solidarnosti sa svojim narodom, sa širokim slojevima narodnim koji čine temelj i suštinu jedne rase. Mi ne volimo istoriske fantome no žive ljude, i nama je mnogo bliži jedan seljak i radnik današnjega doba no 'hristoljubivi vladari' i sjajna vlastela iz Srednjega veka".

Oduševljen pobedama u Prvom balkanskom ratu, Skerlić je, međutim, zaboravio na ove ideološke obzire; uvodnik "Svetli dani" (1912) bio je pun podsećanja na srpsku srednjovekovnu slavu i na "za navek osvećene kosovske vitezove".