Nacionalizam i patriotizam

UVERENjE da su Srbo-Hrvati jedan narod, sa jednim jezikom, odvelo je i Jovana Skerlića u rasprave o tome "šta je čije". I on je, naime, zapažao da se uprkos "poslednjim i nesumnjivim rezultatima nauke" po kojima su "Srbi i Hrvati jedan isti narod, da je ono što je srpsko u isto vreme i hrvatsko, i obratno", "kod izvesnih hrvatskih pisaca to shvata da je ono što je hrvatsko samo hrvatsko, a ono što je srpsko u isti mah hrvatsko". U ovoj vrsti sukoba Skerlić je ipak pažljivo birao reči.

UČESTVOVAO je i u raspravama o tome gde bi trebalo da bude središte jugoslovenskog pokreta i koja jezička norma bi trebalo da posluži kao osnov jedinstva. Po njegovom mišljenju, prepuštanje prvenstva Zagrebu, pa čak i Novom Sadu, značilo bi prepustiti pokret ambicijama Austrougarske. U polemičkom odgovoru hrvatskom filologu i istoričaru Nikoli Andriću (1911) Skerlić je pisao da je stil kojim se pisalo u Beogradu, u "Srpskom književnom glasniku", u knjigama i člancima Bogdana Popovića i Slobodana Jovanovića, uprkos otporu zagrebačkih "šovinista", pa i sremskokarlovačkih filoloških "dogmatičara", postao uzor na koji su se ugledali pisci iz Dubrovnika, Sarajeva, pa i Zagreba.

"Mi u Beogradu živimo u čisto nacionalnoj sredini, u svojoj kući, asimilujući naglo sve strane elemente koji među nas zalutaju. Nama ne treba Broz i Iveković; mi svaki dan izrađujemo jezični materijal za Brozove i Ivekoviće koji će doći posle pedeset godina, i naše današnje 'pogreške' kroz nekoliko decenija biće osveštana gramatička pravila".

JOVAN Skerlić nije slučajno pomenuo baš Dubrovnik i Sarajevo. U sukobu između srpskog i hrvatskog nacionalnog pokreta oko Bosne i Hercegovine i južne Dalmacije, jezička politika bila je, kako smo videli, važno sredstvo; to je pokazao prodor hrvatske ideje u ove štokavske krajeve, posle jezičke reforme i usvajanja štokavskog u samom Zagrebu. Bilo je, kako se vidi, potrebno da i sam Skerlić uzme učešća u ovom odmeravanju snaga. Proglašavanje nasleđa i teritorija, na koje su sada i Hrvati polagali pravo, zajedničkim, jugoslovenskim, bilo je viđeno kao jedan od načina da se, uzajamnim ustupcima, postigne rešenje. Tako su mislili Stojan Novaković, Milovan Milovanović, Jovan Cvijić, Ljubomir Jovanović, Nikola Pašić i Jovan Skerlić; ono što je izazivalo sukobe bilo je proglašavanje tog nasleđa i tih zemalja isključivo i samo hrvatskim. Videli smo, međutim, da su, što se tiče imena jezika kojim se tamo govorilo, srpski pisci bili malo spremni na ustupke; srpska pripadnost štokavskom za njih je bila naučno utvrđena činjenica.

SKERLIĆ je, među njima, bio najspremniji na popuštanje. Bilo je jasno da je štokavski postao osnova zajedničkog književnog jezika. Pitanju o tome da li će se približavanje nastaviti usvajanjem ekavskog (hercegovačkog) ili ekavskog narečja, kojim se govorilo u Srbiji, bila je posvećena Skerlićeva "Anketa o južnom ili istočnom narečju u srpsko-hrvatskoj književnosti", u kojoj su učestvovale vodeće ličnosti srpskog i hrvatskog javnog života. Sam Skerlić tada je predložio narečje Srbije ("istočno narečje") i hrvatsko, latinično pismo.

SRPSKI intelektualci raspravljali su i o načelnim razlikama između pojmova nacionalizma, patriotizma i šovinizma. Stojan Novaković je izrazu "nacionalizam" davao pozitivno značenje, istovetno pojmu "patriotizam". Članovi Liberalne stranke će, pošto posle 1903. ona promeni ime u Narodna (nacionalna) stranka, biti u javnosti, bez negativnog prizvuka, nazivani "nacionalistima".

PRIPADNICI mlađeg naraštaja su se, međutim, više trudili da razdvoje i razlikuju ove pojmove. Bogdan Popović je 1901. u programskim "Književnim listovima", tvrdio da oni koji su, "iz nacionalnih obzira", hvalili čak i slaba dela srpske književnosti, nisu bili pravi patrioti:

"Što njih kreće, to nije patriotizam, no šovinizam; a to je nešto sasvim drugo; nema, štaviše, stvari tako suprotnih jedna drugoj kao što su patriotizam i šovinizam. Patriotizam je uvek skopčan sa žrtvama, a šovinizam uvek godi sujeti; po tom ćete ih vazda tačno poznati i tačno razlikovati. Patriotizam, naprotiv, traži da čovek ima odvažnosti da ono što ne valja, kada god to zahteva opšte dobro, proglasi kao rđavo, pa ma zato i navukao na sebe trenutno neraspoloženje ljudi, ili nešto jače."

PREMA Popovićevom tumačenju, pravi patriotizam se, dakle, plaćao sopstvenim žrtvama. On je podrazumevao građansku smelost i iskrenost u ukazivanju na greške sopstvene nacije. Laskanje nacionalnoj sujeti vodilo je u šovinizam.

TAŠTINA

JOVAN Cvijić je razliku između pravog "nacionalnog rada" i "šovinizma" tumačio slično Bogdanu Popoviću. U programskoj besedi "O nacionalnom radu" (1907), on je pisao: "Mesto šovinističkog laskanja narodnoj taštini treba oštrom kritikom proceniti sposobnosti, prava i moć svoje države i svoga naroda". Svetislav Simić, Jovan M. Jovanović i Milan Đ. Milojević, koji su se bavili propagandom u Makedoniji, izrazima "nacionalizam" i "šovinizam" označavali su tvrdnje da Makedonija ima isključivo srpski ili isključivo bugarski nacionalni karakter, kao i nerealne ambicije prema tuđim teritorijama.

U sledećem nastavku: Nacionalna solidarnost