Mašinbravar sa imenom konzula

U ROMANESKNOM delu Dobrice Ćosića javlja se više od pet hiljada likova s manje ili više naznačenim svojstvima. U memoarsko-dnevničkim i esejističkim tekstovima, Ćosić je, kao temeljni analitičar svoga vremena, i oštar kritičar prelomne epohe, skicirao još oko stotinu portreta. Josip Broz spada u Ćosićeve junake s najvišim stepenom individualizacije; o njemu govore mnogobrojni književni junaci, sam Ćosić kao književni lik sopstvenih romana i Ćosić kao politički i javni delatnik.

Tito je u Ćosićevim romanima, dnevničkim zapisima i izjavama simboličko stecište osnovnih težnji epohe. Sasvim logično, Tito kod Ćosića nije statičan lik već se neprestano modifikuje i menja tokom vremena. Ćosić ga posmatra iz različitih uglova i odslikava s različitim, pa i oprečnim obeležjima - u rasponu od austrijskog podnarednika i robijaša pa do maršala i velikog manipulatora, od poluboga do antiheroja.

"Neobična, impresivna ličnost. Snaga, zdravlje, muška lepota, jednostavnost i superiornost. Bio sam začuđen običnošću velikog vođe..."

"Pod njegovom sam zastavom osmislio svoj život, s njegovim idejama narod moga jezika porastao je u vekove sebi i svetu."

"Dao bih Vangu da mogu da istresem trbuh... Ne zna mlad čovjek šta je sreća u starosti..."

"Broz spada u velike političke prevarante HH veka. Bio je višestruki varalica!"

CITIRANI iskazi ne bi zvučali neobično da nisu napisani istom rukom, i da se ne odnose na istu istorijsku ličnost. Suštinsko značenje, recepcija i razumevanje ovih ocena u zavisnosti su od kulturnog, društvenog i istorijskog konteksta u kome su napisane, od vremena u kome su nastale, kao i od onog u kome se tumače, od autorske pozicije pripovedača, ali i od stajne tačke čitaoca kao važne karike složenog komunikacijskog procesa u kome se znakovi prevode u značenje.

Starije književne teorije, kao što znamo, govorile su da se ključ dela nalazi u samom tekstu, te se biografska dimenzija morala isključiti iz interpretativnog polja. Novije teorije, pak, podsećaju na to da tekst ne opstaje bez konteksta, i u sistem znakova za tumačenje dela dobrano uključuju širi društveni ambijent u kome je ono nastalo. Elementi piščeve biografije tada gube privatnu dimenziju i dobijaju status i težinu univerzalnog iskustva. Time se, u izvesnom smislu, potvrđuje Andrićeva misao iz "Znakova pored puta" prema kojoj "samo preboljene bolesti mogu biti opisane i umetnički obrađene".

PISAC koji je često voleo da propituje elemente književnih konvencija, i briše granicu između fikcije i istorije, zove se Dobrica Ćosić. Rečenice citirane na početku ovog teksta iz njegovog su pera. Ali nastale su u različitim vremenima. Iza njih stoji različito književno, političko i životno iskustvo. Pisac je bio u središtu dramatičnih istorijskih zbivanja; živeo je dugo, pamtio dobro i više od šest decenija skoro svakodnevno vodio dnevnik. Autor je opusa koji impresionira obimom, raznovrsnošću i domašajima. Stigao je da napiše 16 romana i ukupno 25 tomova beletrističkog i dnevničko-memoarskog štiva. Umro je, takoreći za pisaćim stolom, u 94. godini, 18. maja 2014.

PRVI citirani iskaz je iz Ćosićevog intimnog dnevnika, nastao posle susreta i razgovora s Titom na Brionima avgusta 1955.

Druga rečenica deo je posvete Dobrice Ćosića Titu na primerku tek objavljenog romana "Deobe"; zapisana je februara 1961, tokom putovanja "Galebom" po afričkim i azijskim morima (i zemljama). Pisac je bio uvaženi gost na ovom "plovećem dvoru".

Treća rečenica stavljena je u usta Josipu Brozu u drugoj knjizi romana "Vreme vlasti", objavljenog kod beogradske "Prosvete" 2007. Mešavinom istorijskog i fikcijskog, Ćosić u ovom romanu izlaže nalaze svoje anatomije titoizma od 1945. do njegovog istorijskog sloma.

Četvrti iskaz datira iz februara 2014. To je deo intervjua koji je Ćosić dao autoru ovog teksta, tri meseca pred svoju smrt. Integralna verzija tog razgovora, autorizovanog i odobrenog za štampu, nalazi se na stranicama koje slede. Iako je bilo dogovora da se na kraju intervjua, kao u nekadašnjim stripovima, stavi napomena "nastaviće se", dijalog nije nastavljen zbog Ćosićevog odlaska na VMA, odakle se vratio malčice osvežen, ali nedovoljno za višečasovne reminiscencije na ljude, događaje i ideje.

BROZOVA i Ćosićeva biografija preplitale su se na način koji je bio tegoban za život, ali plodotvoran za književnost. Romani, prepiska, memoarski zapisi i javne izjave Dobrice Ćosića ispunjeni su dilemama, sumnjama, sudarima, ideološkim lutanjima i pometnjama koje su opterećivale i "najvećeg sina" naših naroda. Tito je, naročito u prvoj fazi njihovog druženja, bio ustrajni čitalac Ćosićevih knjiga. U predsednikovoj ličnoj biblioteci sačuvano je nekoliko Ćosićevih romana s dirljivim posvetama, počev od knjige "Daleko je sunce", poklonjene za Titov šezdeseti rođendan (1952), pa nadalje. Da je Tito pažljivo čitao Ćosića, vidimo iz pisma koje je pisac poslao predsedniku 15. maja 1961, posle silaska s "Galeba"; Ćosić pokazuje primernu radoznalost za detalje primedaba koje je Tito, još na brodu, iskazao na određene pasuse u "Deobama".

U toj fazi fascinacije Brozom, Ćosić još uvek piše o "Titovim čudesnim očima - plavozelenim, ispitivačkim", "u magnovenju neodgonetljivim":

"To je fascinantan čovek. Nikad nisam sreo sličnog. Ni njegove lepote. On vlada ljudima samom pojavom."

Nešto kasnije, Ćosić menja narativni diskurs i počinje da u romanima meša stvarne i istorijske ličnosti. Neke svoje moralne i političke dileme pred retrogradnim procesima delimično prikriva iznoseći ih kroz usta svojih izmaštanih književnih junaka. Hroničara, poznato je, obuzdavaju istorijski izvori, a pisac je slobodan da vidi dalje i dublje, da izmašta ono što mu treba. Neki istiniti događaji postaju jednako fikcionalni kao i preostalo, imaginarno pletivo u romanu; ponekad i obrnuto. Tako se u korist literature briše granica između istorije i fikcije, između stvarnosti i simulacije; reč je o književnom postupku koji je pre dve ili tri decenije Ćosiću (i Kišu, uostalom) bio osporavan, a danas se smatra sasvim legitimnim.

Tito se, pod svojim stvarnim ili legendarnim imenom i biografijom ("mašinbravar sa imenom rimskog konzula"), postojano pojavljuje kako u istorijsko-filozofskim romanima, tako i u dnevničkim i esejističkim tekstovima Dobrice Ćosića. Iz tih tekstova, bez obzira na žanrovsku pripadnost, mogu se detektovati mene u odnosu Dobrice Ćosića prema Titu i unutrašnje karakteristike svakog od razdoblja - od etape duboke fascinacije Titom tokom NOB-a i u prvim godinama posleratnog razvoja, preko faze diskretnog, a potom neskrivenog distanciranja, pa do žestoke kritike titoizma kao antisrbizma, u poslednjoj stvaralačkoj i životnoj dobi.