Trajni ožiljci jugoslovenskog mozaika

SRPSKI narod je iz Drugog svetskog rata, koji je imao obeležja građanskog, međunacionalnog i verskog sukoba različitih političkih grupacija, nacionalnosti i vera od kojih je bio sazdan jugoslovenski mozaik, izašao sa ogromnim i trajnim ožiljcima, dr Momčilo Pavlović o tome piše:

- Udar partizanskih snaga na Srbiju izveden sa prostora Bosne i Crne Gore, čiju su većinu činili Srbi iz zapadnih delova zemlje, i sovjetskih snaga sa istoka, potom njihovo spajanje, a pre toga promena britanske politike prema pokretima u Jugoslaviji (uskraćivanje političke i vojne podrške Mihailovićevom i pomaganje Titovom pokretu) opredelili su sudbinu Srbije i Jugoslavije i budućnost jugoslovenskih naroda. Bučna kampanja o bratstvu i jedinstvu, rešenom nacionalnom pitanju na bazi ravnopravnosti svih naroda i narodnosti, ali i njihovog "oslobađanja od velikosrpskog ugnjetavanja", rigorozne zakonske mere za izazivanje nacionalne netrpeljivosti i nuđena perspektiva boljeg života u socijalizmu relativizovali su nacionalne animozitete. Uporedo sa genocidom srpski narod je pretrpeo ogroman egzodus na pojedinim područjima NDH, Kosova i Makedonije. Zbegovi i bežanije, preseljavanja i deportacije, popaljena sela i uništena imovina bili su deo života srpskog stanovništva na područjima na kojima su formirane kvislinške državne tvorevine. Ako su uopšte obrazlagani ili pravdani takvi postupci to je činjeno sintagmom o velikosrpskom ugnjetavanju u Kraljevini Jugoslaviji - navodi dr Pavlović.

PREMA izveštajima stranih misija, partizane u Srbiji u završnoj fazi rata nije odlikovao fanatizam kakav je vladao u drugim krajevima. Britanski predstavnik precizira da je ovaj partizanski pokret "donekle previše nezavisan u odnosu na pokrete u ostalim delovima zemlje" i da se više oslanjao na Veliku Britaniju i Sjedinjene Američke Države nego na Sovjetski Savez: "Bilo je mnogo Srba koji bi radije videli kako zapadni saveznici oslobađaju zemlju nego da to učini Crvena armija."

Britanci, koji su u ime zapadnih saveznika bili zaduženi za Jugoslaviju, detaljno su analizirali strukturu partizanskog pokreta. U izveštaju britanske ambasade poslatom iz Beograda 1945. piše da su "srž partizanskog pokreta u Hrvatskoj sačinjavali prvenstveno Srbi iz Like i Korduna koji su nečuveno stradali od ustaša i protiv kojih su se podigli da bi se odbranili od istrebljenja, i drugo, mala grupa ekstremnih levičara intelektualaca, prvenstveno iz Zagreba, koji su formirali predratnu KP Hrvatske 27. jula 1941". Ovaj dokument navodi da su Srbi sačinjavali 70-80 odsto partizanskih snaga u Hrvatskoj do pada Italije u septembru 1943. godine.

PREDSTAVNIK britanske ambasade koji je 1945. godine putovao po Bosni izvestio je da su Srbi u Bosni listom opredeljeni za kralja, a Hrvati za Mačeka. Britanac ukazuje da "muslimani vladaju Bosnom i da su se brzo popeli na vrh, a ogorčenje Srba u vezi s tim nije neprirodno pošto su oni predstavljali kičmu partizanskog pokreta i očekivali su da će požnjeti najveće zasluge kada partizani dođu na vlast". On navodi da su u Bosni stekli utisak "da bi muslimani okrenuli kapu svakome ko je na vlasti. Nalazeći ovo, partizani su izgleda prihvatili njih kao najkorisniji i najmiroljubiviji materijal za izvršavanje svojih planova i postavili su ih na položaje koje oni po svojim zaslugama i svom ponašanju uglavnom ne zaslužuju".

KOMINTERNINI agenti koji su činili vrh komunističkih vlasti su počeli da se obračunavaju sa Srbima odmah posle oslobađanja Srbije od Nemaca. Već u oktobru 1944. usledile su strahovite odmazde protiv političkih neistomišljenika. Čak i Brozov prijatelj, Ficroj Meklejn, šef britanske misije pri Vrhovnom štabu NOVJ, navodi da je u prvih nekoliko dana posle oslobođenja samo u Beogradu uhapšeno 5.000 osoba od čega je 3.000 zadržano iza rešetaka. Dok se u ostatku Evrope i Jugoslavije još vodio rat, u Srbiji su sprovođena "divlja čišćenja" u kojima je ubijeno nekoliko desetina hiljada ljudi, a sklepani revolucionarni sudovi su u ekspresnim postupcima oduzimali imovinu i građanska prava ogromnom broju građana Srbije. Engleski ambasador Ralf Stivenson iz Beograda krajem 1944. izveštava Forin ofis o zvaničnim podacima komunističkih vlasti, prema kojima je u centralnoj Srbiji osuđeno na smrt 165 ljudi i u Vojvodini 75 osoba. U izveštaju se naglašava da je mnogo građana osuđeno na robiju, da preki i vojni sudovi sude civilima i da se formiraju koncentracioni logori. Zbog ovakvih vesti u Donjem domu britanskog parlamenta u martu 1945. postavljeno je pitanje o broju Jugoslovena kojima su sudili "specijalni antifašistički i vojni sudovi".

AMBASADOR Stivenson zatim izveštava da je od Edvarda Kardelja tražio informacije o tome ko sve sudi, zbog čega i kome u Srbiji. Ovaj je mu je obećao da će tražene informacije dostaviti što pre i negirao je postojanje koncentracionih logora.

Uskoro su od britanskog ambasadora stigli izveštaji o izborima za Ustavotvornu skupštinu koji su organizovani u atmosferi straha i pritisaka, zbog čega se ne mogu smatrati realnom slikom volje jugoslovenskih naroda. Iz biračkih spiskova izbačeno je oko četvrtinu birača, a biračke liste su dodatno falsifikovane. Oko 500.000 vojnika moralo je da glasa po direktivama oficira i političkih komesara, a glasali su po više puta. Sa glasovima 250.000 milicionera Narodni front je odneo apsolutnu pobedu, navodi se u memorandumu Forin ofisa o političkoj situaciji u Jugoslaviji iz septembra 1945 godine. U ovom dokumentu je naglašeno da Narodni front i režim snažno podupire tajna policija Ozna, da je u zatvorima mnogo političkih zatvorenika, a desetine hiljada pripadnika oružanih snaga Kraljevine odbilo da se vrati iz zarobljeništva u zemlju "opravdano strahujući od konsekvenci". Memorandum navodi da strankama izvan Narodnog fronta dato samo 10 dana, što je "smešno nedovoljno vremena" da pripreme liste kandidata za izbore, a da opozicione grupe nisu ni imale mogućnosti da javno iznesu svoja gledišta, kao i da se kritičari režima u štampi i na radiju obeležavaju kao ratni zločinci i izdajnici.

U ZAKLjUČKU memoranduma je ocenjeno da "Ustavotvorna skupština neće biti istinski reprezent volje jugoslovenskih naroda" i da britanska politika ima na raspolaganju dve mogućnosti: pokušaj zaustavljanja ili promene toka događaja ili negodovanje i ograđivanje od smera kojim se događaji razvijaju.

Međutim čak ni namešteni rezultati izbora nisu bili potpuno po volji režima jer su pokazali snažnu opoziciju u Srbiji izvestio je ambasador Stivenson Forin ofis 12. decembra 1945. godine.

NACIJE KOJE TRGUJU

AMERIČKI novinar Robert D. Kaplan u knjizi "Balkanski duhovi" navodi razgovor s Milovanom Đilasom koji je vodio početkom 1989. koji je pre disidentske karijere bio najbliži Brozov saradnik kojije crtao unutrašnje granice u SFRJ, zbog kojih će se devedesetih voditi ratovi. Američki novinar beleži njegove reči praćene "pakosnim smehom":

- Liberalizacija koju vidite ima loš uzrok. Ona je posledica nacionalne konkurencije između Srbije i ostalih republika. Konačno bi Jugoslavija mogla biti kao Britanski Komonvelt, labava federacija nacija koje trguju. Ali plašim se da će prvo doći do međunacionalnih ratova i pobuna. Ovde je mržnja toliko jaka.