Kazamati u zajedničkoj državi

ZAJEDNIČKA država Srba, Hrvata i Slovenaca bila je puna socijalnih i nacionalnih sukoba, pa je s vremenom u zatvorima bilo sve više političkih osuđenika. Pre Prvog svetskog rata, protivnici režima i dinastije smeštani su u Glavnjaču, ali su se prilike tako često menjale da se dešavalo da aktuelni zatvorenici postaju ministri. Zato su tamničari bili veoma oprezni i uzdržavali su se od najgorih brutalnosti. Svi politički zatvorenici u Srbiji bili su Srbi, pa je i to izazivalo empatiju čuvara.

Posle ujedinjenja, zatvorenici su heterogeniji, ali i radikalniji u političkim zahtevima. Oni odbacuju monarhiju kao takvu i bore se protiv dominacije Srba u zajedničkoj državi i za nacionalno osamostaljivanje pojedinih njenih delova. Takvi zatvorenici, bez obzira na svoj socijalni status, nisu mogli da piju kafu s hapsandžijom. Prema njima se postupalo mnogo strože.

PREKRETNICU u pojačanju represije označili su Obznana (decembar 1920) i Zakon o zaštiti države (avgust 1921). Godina 1921. označila je početak "belog terora", koji je kulminirao 1928, posle ubistva Stjepana Radića u Skupštini, a dobio nove oblike posle uvođenja šestojanuarske diktature 1929.

Prvi su se na udaru našli komunisti, koji su na izborima 1920. dobili 58 mandata i predstavljali treću po snazi parlamentarnu partiju. Ali proganjani su i separatistički pokreti - pre svega hrvatski, odnosno ustaški, ali i makedonski, crnogorski i albanski. Simbol represije postaje upravo Glavnjača.

Prema beogradskom advokatu i komunisti Rajku Jovanoviću, samo te godine kroz ovaj zatvor prošlo je oko 15.000 radnika. Jovanović je naveo i primere pojedinih tehnika mučenja: razne vrste batinanja, uključujući po tabanima (falaka), zatvaranje uhapšenih u betonske ćelije polivene vodom i u odžake, seksualno zlostavljanje pritvorenica i maloletnika, ubistva uhapšenih od kojih je iznuđivano priznanje. Zbog identičnih metoda, policijske zatvore u mnogim jugoslovenskim gradovima zvali su "glavnjačama".

MIROSLAV Krleža je tvrdio da politički zatvorenici nestaju netragom iz zatvora, da tuberkulozne zatvaraju u betonske samice pune vode, da ljude dave, biju batinama, vrećama punim peska, žilama, kundacima i bokserima, vezuju ih naglavačke i zatvaraju u dimnjake, da po četiri čoveka žive na jednom kvadratnom metru... Uhapšene žene su silovane, a nepopustljive službeno proglašavane prostitutkama.

Glavnjača je bila i predmet skupštinskih debata, koje su se ponekad završavale opštom poslaničkom tučom i potezanjem oružja. Tokom debate, Sava Kosanović je govorio o sudbini maloletnika u zajedničkoj ćeliji, tvrdeći da najgori ološ jedva čeka da padne noć, pa svuče decu od 12 i 13 godina i siluje ih! Deca vrište, a redar čuva stražu i bije decu što se deru. Ministar policije Anton Korošec potvrdio je da su pritvorenici držani u nezdravim uslovima, u podrumu.

BEOGRADSKI opštinski sud je 1927. načelno odlučio da podigne novu zgradu kao zatvor. Umesto toga, uz Glavnjaču je sazidana posebna zgrada za Odeljenje tehničke policije u koju su smeštene kriminalistička oprema i policijska kartoteka. Tako je Glavnjača dobila dva dvorišta - jedno za kriminalce, a drugo za "političke". Druga nova zgrada, na Obilićevom vencu 4, služila je kao sedište upravnika grada i Opšteg odeljenja policije (koja će pod Dragim Jovanovićem tokom rata postati Specijalna policija). Na njenoj mansardi nalazio se poseban zatvor samo za političke krivce.

Koliko god da su komunisti žigosali predratne zatvore, istoričari koji su se bavili ovim periodom tvrde da je u njima bilo neuporedivo bolje nego kasnije, u zatvorima koje su komunisti pravili za svoje neistomišljenike. Srđan Cvetković, istoričar, tvrdi da je krivično zakonodavstvo Kraljevine poznavalo znatne olakšice za političke osuđenike. Osnove za raspoređivanje osuđenika u pojedine kaznene zavode predviđale su prostorije s posebnim olakšicama. Privilegovani zatvorenici imali su pogodnije uslove, česte posete, mogućnost da razviju intelektualni rad (Moša Pijade je na robiji preveo "Kapital" i slikao, dok je Milovan Đilas preveo Maksima Gorkog i Miltonov "Izgubljeni raj"). Jednom rečju, imali su podobnosti o kojima su osuđeni za kriminalne delikte mogli samo da sanjaju.

DRUGI važan zatvor bila je požarevačka Zabela. Paviljon br. 7 u Zabeli imao je 121 ćeliju u kojima je u vreme stare Jugoslavije boravio samo po jedan zatvorenik, koji je imao sto, krevet, stolicu i kiblu. Nasuprot tome, posle rata u svakoj ćeliji boravi 10-14 zatvorenika koji spavaju na patosu. Ista je situacija i u trećem velikom srpskom zatvoru, u Sremskoj Mitrovici. Tamo gde je nekada bilo 10-15 kreveta, kasnije je bilo i do 150 osuđenih. Godine 1951. bilo je više od 3.500 političkih osuđenika, dok se ukupan broj kretao između 5.000 i 8.000.

Dragoljub Jovanović, čuveni pravnik, političar i univerzitetski profesor, koji je iskusio i predratnu i poratnu hapsanu, kada se jednom prilikom požalio da su u staroj Jugoslaviji uslovi robijanja bili bolji, dobio je odgovor: "E, zato je kraljevina i propala!"

KRALjEVINA Jugoslavija je počela da otvara i posebne zatvore (logore) ili odeljenja za komuniste između 1935. i 1941. Prvi je otvoren u Višegradu 1935, a zatim širom Kraljevine: u Lepoglavi, Sremskoj Mitrovici, starom austrijskom zatvoru u Kotoru, Kolašinu, Dubrovniku, Kragujevcu, Zagrebu, Ljubljani, Skoplju...

Logor u Bileći otvoren je u januaru 1940, u starim austrijskim kazamatima, prethodno turskoj kasarni. Postojale su četiri sobe: slovenačka, makedonska, srpska i ženska. Prva grupa zatvorenika dovedena je 18. januara 1940. To su bili komunisti iz Beograda i drugih krajeva Jugoslavije, na osnovu uredbe vlade iz 1939, bez sudske presude. Među 82 zatvorenika bilećkog logora bili su i poznati komunisti: Moša Pijade, Ivan Milutinović, Ivo Lola Ribar, Kosta Stamenković, Đorđe Andrejević Kun, Bora Baruh, Pepica Kardelj...

GRAĐANI Bileće i ostalih srezova istočne Hercegovine protestovali su protiv postojanja logora i zahtevali da se zatvorenici puste, pa je on pod pritiskom raspušten već u novembru 1940.

Čuveni zatvor za komuniste bila je i hrvatska Lepoglava, gde su robijali Josip Broz Tito, Moše Pijade (tu su se i upoznali), Rodoljub Čolaković, Đuro Pucar Stari i Ognjen Prica. Politički neistomišljenici smeštani su i u zatvor u Sremskoj Mitrovici, koji je za vreme Prvog svetskog rata bio logor za srpske civile i zarobljene vojnike iz Srbije. Tokom Drugog svetskog rata bio je ustaški logor i mučilište. U Mitrovici su, između ostalih, robijali Oskar Davičo, Rodoljub Čolaković, Milovan Đilas... Posle rata, tu je bio zatvoren i Borislav Pekić, koji je ovde počeo da piše "Godine koje su pojeli skakavci".

KOMUNISTI BEŽE IZ MITROVICE

OKUPACIJA je zatekla u sremskomitrovačkom zatvoru 32 člana Komunističke partije. Oni su organizovali bekstvo i uspeli u svom naumu 22. avgusta 1941. Nemci i ustaše su uhvatili samo dvojicu. Među beguncima je bio čuveni, kasniji partijski rukovodilac, Jovan Veselinov Žarko, kao i Spasoje Stejić Baćo, učesnik Oktobarske revolucije i izvršilac neuspelog vidovdanskog atentata na regenta Aleksandra Karađorđevića, 1921. Osuđen je na smrtnu kaznu, koja je preinačena u doživotnu robiju. Prema tumačenju Vlada Dapčevića, KP je bila protiv oslobađanja ovih zatvorenika jer su bili pristalice Petka Miletića, Brozovog rivala.