Robijaši brane državu od Staljina

POČETKOM pedesetih godina u sremskomitrovačkoj kaznioni obrazovani robijaši dobijali su specijalna zaduženja i odvajani u posebno odeljenje koje je imalo do 300 intelektualaca. Među njima su bili Kosta Kumanudi, Dragi Stojadinović, Dragoljub Jovanović, Danilo Gregorić, advokat Barle...

Istoričar Srđan Cvetković tvrdi da su oni bili angažovani na prevođenju i pripremi mnogih važnih državnih dokumenata, pa čak i onih koje je naših delegacija na zasedanju OUN u Parizu 1952. koristila. Zauzvrat su dobijali povoljniji tretman.

U prizemlju Drugog paviljona bile su smeštene grupe koje su radile za MUP, a na prvom spratu smešteni su "saradnici" Ministarstva vojske. Na drugom spratu je bila radio-stanica čija je prislušna služba hvatala i prevodila sve što se ticalo propagande protiv Jugoslavije. Ona je izdavala bilten koji je svakog jutra, kurirskom službom, slat nadležnima u Beograd. Prevođeni su članci i rasprave iz novina, i to iz svih oblasti.

ZANIMLjIVO je, kaže istoričar Srđan Cvetković, da je i deo propagandne bitke sa Kominformom pao na teret mitrovačkih političkih osuđenika. Naravno, oni su to zdušno prihvatili i "tukli" i nisu birali reči u napadima na SSSR i Staljina. Među zatvorenicima je čak tražen neko ko je u vreme okupacije bio na poljskom stratištu u Katinu, mestu zločina Crvene armije, kako bi se što bolje odgovoralo Staljinovoj propagandi.

Polovinom 1953. Drugi paviljon je ispražnjen i deo odeljenja raspušten, a radio-stanica prebačena u Batajnicu. Jedan deo odeljenja koje je radilo za vojsku prebačen je u Beograd, u kasarni na Banjici i u zgradi Vrhovnog vojnog suda, u Ustaničkoj ulici.

Novinar Danilo Gregorić, predratni direktor "Vremena" i jedan od glavnih pregovarača o organizaciji potpisivanja Trojnog pakta, bio je neformalni vođa i kordinator cele te grupe. Za doprinos u ovom značajnom poslu, nagrađen je skraćenjem kazne i kasnije prebačen u CZ, u Beograd, gde pod nerazjašnjenim okolnostima umire 1957. godine.

Robijaši ovog profila su neretko pozajmljivani na privremeni rad u državnim institucijama. Tako su mnogi bili uključeni u projektovanju i podizanju zgrade JRB u Sarajevskoj ulici. Inženjer Petar Ristić, iz Sremske Mitrovice, gde je bio od 1952. do 1957. godine, projektovao je centralno grejanje u Klubu poslanika, u Tolstojevoj ulici, na Dedinju. Arhitekta Mika Janković je, takođe kao robijaš, projektovao stadion JNA i zgradu CK na Novom Beogradu, dok je arhitekta Bauer projektovao zgradu policije u Ulici 29. novembra. U Sremskoj Mitrovici, robijaš arhitekta Bunjević je projektovao naselje za zatvorsko osoblje (u netipičnom kitnjastom stilu za to vreme), a zatvorsku crkvu preuredio je u dom kulture za zatvorenike.

BORISLAV Pekić u svojim svedočenjima navodi i kako su na prisilan rad na okopavanju repe u Čortanovcima, kao besposličari i huligani, slati učenici koji se nisu prijavljivali za radne akcije, zatim oni koji su slušali džez ploče iz Američke čitaonice, kolporteri Grolove "Demokratije", "frajeri" i drugi osuđeni "nenarodni elementi". Pekić je, inače, kao pripadnik Srpske demokratske omladine, osuđen na 15 godina robije sa prinudnim radom. Izdržavao je kaznu u zavodima u Sremskoj Mitrovici i Nišu. Pomilovan je 1953. posle pet godina.

Period između 1953. i 1968. karakteriše delimična liberalizacija u zatvorskom životu, postepeno poboljšanje uslova i manji priliv osuđenika, posebno političkih. Vremenom, klasični kriminalci postaju mnogobrojniji, a sve do početka sedamdesetih bilo je čestih primera da su oni, u dogovoru sa zatvorskom upravom, korišćeni za pritisak, disciplinovanje i terorisanje "političkih" zatvorenika.

Liberalizacija je podrazumevala bavljenje sportom i kulturno-umetničkim radom, pravo na pisma, posete, pakete, pa čak i godišnji odmor od pet do 20 dana.

U zatvoru je solo karijeru započeo i poznati pevač romske i džez muzike Šaban Bajramović, koji je, u 19. godini, zbog devojke pobegao iz vojske, pa je kao dezerter, osuđen na tri godine zatvora, a zbog nedoličnog ponašanja na sudu povećano mu je na pet i po.

I Borislav Pekić je u niškoj apsani napisao i režirao prve drame. Njegov vaspitač je zabeležio da je tokom 473 dana na robiji pročitao 600 knjiga i režirao u dramskoj sekciji nekoliko predstava, mahom Nušićevih komedija.

NEKADAŠNjI verni Titov saborac, a od pedesetih najpoznatiji jugoslovenski disident, Milovan Đilas, robijao je u Mitrovici. Bio je to, praktično, njegov povratak u ovaj zatvor, u kome je već "ležao" pre rata. Prvi put je uhapšen 1933, posle velike provale komunista u Beogradu, i prebačen u Glavnjaču. Opštinski sud u Beogradu ga je osudio po Zakonu o zaštiti države na pet godina zatvora. Za vreme boravka u Mitrovici uspeo je da prevede tri romana Maksima Gorkog i 10 njegovih pripovedaka na dva džaka toalet papira. Preveo je i Miltonov "Izgubljeni raj". Jedne večeri je tako pretučen da nije mogao da stoji, posle čega je započeo štrajk glađu. Pomilovan je i iz zatvora izašao 1936. godine.

Njegova zatvorska agonija nastavlja se posle dve decenije. Politički pad počinje posle serije tekstova u "Borbi", 1953. godine, u kome kritikuje novu partijsku plutokratiju i njeno moralno posrtanje. U decembru sledeće godine daje intervju "Njujork tajmsu", u kome kaže da zemljom vladaju najveći reakcionari i zalaže se za višepartijski sistem. Pokrenut je tajni sudski postupak, na kome je izveden i Vladimir Dedijer. Obojica su osuđena na uslovnu kaznu od jedne i po godine. U vreme sovjetske intervencije u Mađarskoj 1956. Đilas osuđuje jugoslovenski vrh jer je na događaje ostao nem. Zbog antijugoslovenske delatnosti osuđen je na tri godine zatvora i poslat u Sremsku Mitrovicu. Tu je napisao "Knjigu o Njegošu", a u vreme tamnovanja izlazi mu i knjiga "Nova klasa", zbog koje je treći put osuđen. Ponovo mu je suđeno u aprilu 1962. zbog odavanja državnih tajni u knjizi "Razgovori sa Staljinom". Osuđen je sveukupno na 13 godina. U zatvoru je napisao veći broj rukopisa, između ostalog i roman "Crna Gora". Amnestiran je 1966. godine.

U MITROVICI je kaznu služio još jedan politički robijaš-povratnik, predratni gradonačelnik Beograda i ministar finansija, Kosta Kumanudi. Upućen je u Mitrovicu 1951, a u njegovom dosijeu nalazi se više zahteva za uslovni otpust, koji su redovno odbijani uz obrazloženje da je ostao "neprijatelj poretka". Budući da je dobijao ocene da je star za političke diskusije, dobrog vladanja i miran prema službenicima, kao i nesposoban za fizički rad, kada je preležao više od polovine kazne, očekivalo se da će biti uslovno pušten. Na uslovnu slobodu pušten je tek osam meseci pre isteka kazne, 5. novembra 1956, pošto je odslužio više od šest godina robije. Imao je 82 godine.