Haps iz koga se ne može pobeći

PRILIKOM izgradnji kazniona u Srbiji, kada je reč o arhitektonskim rešenjima, korišćena su dva tipa modela. Obern-Sing-Sing i takozvani pensilvanijski model. Okružni zatvor u Beogradu građen je po uzoru na prvo građevinsko rešenje. To praktično znači da je reč o ustanovi koja, sa četvorougaonim rasporedom svojih objekata, stvara zatvorene korisne površine (šetališta). Zatvori tipa Obern-Sing-Singa imali su i inače najviše uticaja na sistem izvršenja kazni u našoj zemlji.

Razlika između prvog i pensilvanijskog sistema u arhitekturi zatvora pre svega se ispoljava u načinu na koji su organizovane prostorije za smeštaj osoba lišenih slobode. U pensilvanijskom sistemu gradnje projektovane su spoljne ćelije duž spoljnih zidova zatvora. U ovom drugom sistemu projektovane su unutrašnje ćelije, odnosno prostorije za smeštaj lica lišenih slobode, koje se sučeljavaju leđima, a vode u hodnik koji je duž spoljnih zidova zatvora.

ELEMENTI obernskog sistema, odnosno načina projektovanja zatvora, najbolje se vide na primeru gradnje popularnog CZ, u Bačvanskoj ulici, u Beogradu, u čijoj blizini je stadion "Obilić", i koji je, što je još važnije, gotovo na obodu samog centra srpske prestonice. U takvom stilu izgrađen je Okružni zatvor - sa unutrašnjim ćelijama koje se sučeljavaju leđima i izlazom su okrenute prema hodniku.

Takvim arhitektonskim rešenjima onemogućava se da u prostorije dopre dnevna svetlost i svež vazduh, tako da su unutrašnje prostorije slabo osvetljene i zagušljive. Prostorije nemaju direktan izvor toplote, već topao vazduh dospeva kroz male otvore iz grejnih tela smeštenih u hodniku. Razlozi bezbednosti, posebno jer je reč o zatvoru u samom gradu, svakako su odneli prevagu nad standardima o uslovima smeštaja.

PRILIKOM eventualnog pokušaja bekstva, lice lišeno slobode ne može se ni u slučaju prokopavanja zida naći van zatvora, već može samo dospeti u susednu ćeliju, hodnik zatvora ili, u najboljem slučaju, šetalište, omeđeno zatvorskim zgradama iz kojeg je nemoguće pobeći.

Pod nazivom Centralni zatvor u Beogradu, ova ustanova je počela da radi u septembru 1953. i pod tim nazivom funkcionisala sve do 1968. godine. U tom periodu bio je u sastavu Sekretarijata za unutrašnje poslove Republike Srbije (policije). Od 1968. do 1991. godine nalazio se u sastavu Sekretarijata za pravosuđe i upravu Republike Srbije, a od 1991. godine nalazi se u sastavu Ministarstva pravde Republike Srbije.

Kapacitet Okružnog zatvora u Beogradu projektovan je za smeštaj 900 lica lišenih slobode, od toga 850 pritvorenika i 50 osuđenika. Prosečno brojno stanje u ovoj ustanovi je 700 pritvorenih i 45 osuđenih.

ZGRADA Zatvora je izgrađena kao kompaktan objekat, a sastoji se od upravnog dela, pet blokova i četiri šetališta između blokova. Površine je oko 60.000 kvadratnih metara i ima podrum, prizemlje i četiri sprata, od čega Okružni zatvor koristi podrum, prizemlje, prvi i drugi sprat, a Kazneno-popravni dom bolnica koristi treći i četvrti sprat.

Prema podacima Ministarstva pravde, Okružni zatvor je poluotvorenog tipa sa odeljenjem za smeštaj osuđenih lica, zatvorenim odeljenjem i posebnim odeljenjem zatvorenog tipa za smeštaj pritvorenih lica. Formirane su i posebne pritvorske jedinice: Posebna pritvorska jedinica za izvršenje mere pritvora određenog u krivičnom postupku za krivična dela organizovanog kriminala (u Ustaničkoj ulici, uz Specijalni sud) i Posebna pritvorska jedinica za izvršenje mere pritvora određenog u krivičnom postupku za krivična dela ratnih zločina (takođe u Ustaničkoj).

U BLIZINI Beograda, pre izvesnog vremena, nikla je jedna od najsavremenijih kazniona. Reč je o Kazneno-popravnom zavodu Beograd - Padinska skela. Od samog naselja udaljen je dva kilometara, i pola kilometra od puta za Zrenjanin. Ovaj zavod predstavlja zaseban kompleks zgrada, kruga i ekonomskog dela. Kazneno-popravni zavod u Beogradu - Padinska skela je ustanova otvorenog tipa, koja se do 1998. godine nalazila u sastavu Okružnog zatvora u Beogradu i funkcionisala kao odeljenje za izdržavanje kazne za osuđena lica do jedne godine, bez obzira na vrstu krivičnog dela i raniju osuđivanost.

Budući da nije projektovan za kategoriju osuđenih lica koji treba da izdržavaju kaznu u zavodu otvorenog tipa, arhitektonska rešenja su pratila zahteve za obezbeđenje i tretman kriminogene strukture prethodne kategorije osuđenih. U tom smislu vidljive su odvojene građevinske celine za smeštaj višestrukih povratnika, primarno osuđenih lica i lica kažnjenih u prekršajnom postupku.

Od 1998. godine, novom organizacijom kazneno-popravnih zavoda, ova ustanova je počela da funkcioniše kao samostalni zavod otvorenog tipa. U prvo vreme ovde je bilo mesta za smeštaj 150 osoba, ali je prosek uvek bio veći. Ova kazniona se prostire na oko 37 hektara zemlje od kojih je sedam zauzeto objektima i ekonomskim delom, a oko 30 hektara je pod obradivim zemljištem - ribnjakom, voćnjacima, kanalima, plastenicima i putevima.

OD OBJEKATA postoje dve zgrade paviljona za smeštaj osuđenih lica sa kuhinjom, upravnom zgradom sa dežuranom službom, kotlarnice, dva objekta sa radionicama različite namene (krojačka, stolarska, metalostrugarska), zgrada za farmu tovljenika sa prostorom za smeštaj kukuruza, pušnica i magacin, kao i farma koka nosilja, u čijem je sklopu i hladnjača kao i smeštajni deo za osuđenike koji rade na ekonomiji Zavoda.

Zavod proizvodi uglavnom različite poljoprivredne proizvode - razne povrtarske biljke, jaja, živinsko, svinjsko meso i ribu. Takođe je osposobljen za proizvodnju i ugradnju građevinske limarije i dela bravarskih poslova, kao i mogućnost da se obave auto-mehaničke i auto-limarske opravke. Na svim ovim poslovima angažovane su osuđene osobe, čiji proces resocijalizacije uspešno teče, i koji nisu imali teže disciplinske prekršaje ili izdržavaju kazne zatvora zbog lakših krivičnih dela, koja ne predstavljaju veliku opasnost za društvo ili su počinjena iz nehata.

SMRTNE KAZNE IZVRŠAVANE SU U PADINSKOJ SKELI

U podzemnom bloku Centralnog zatvora nalaze se ćelije u kojima su nekadašnji osuđenici na smrt čekali izvršenje kazne. U zatvorskoj arhivi nema tačnih podataka koliko je egzekucija izvršeno do 1969. godine, kada su obustavljena pogubljenja u ovom kazamatu. Samom činu izvršenja kazne prisustvovali su, po službenoj dužnosti, upravnik, predsednik Okružnog suda u Beogradu, tužilac, lekar i pripadnici službe za obezbeđenje koji su izvršavali kaznu. Smrtnu kaznu je izvršavalo pet komandira, a oružje su dobijali kada bi stali naspram osuđenika. Niko, međutim, od njih nije znao u čijoj je pušci bojeva municija.

Iza čeličnih rešetaka nalazi se hodnik dugačak 80 metara sa 30 ćelija samica u kojima su bili smešteni osuđenici na smrt. Na kraju hodnika silazilo se u prostoriju za egzekuciju, oko koje se nalazi još nekoliko prostorija u kojima su, prema predanju nekadašnjih stražara, osuđenici na smrt boravili tri dana uoči izvršenja kazne.

Zatvorska uprava planira da ovaj prostor od 600 kvadratnih metara pretvori u muzej. Ideja je da sve ostane isto, raspored ćelija, kao i prostor gde se izvršavala kazna. Dosijei nekadašnjih osuđenika na smrt dugo su čuvani u depou Državne bezbednosti, a zatim su preseljeni u Arhiv.