Ilegalne omladinske organizacije

BUDUĆI da posle Drugog svetskog rata u uslovima uspostavljanja jednopartijske diktature u Srbiji i Jugoslaviji nije postojala sloboda izražavanja mišljenja, javnih manifestacija kao ni sloboda štampe i medija, na prvi pogled, u periodu 1944-1953. nije bilo značajnih demonstracija nezadovoljstva protivnika režima. Ovenčana oreolom predvodnika u borbi sa fašizmom u atmosferi strahovlade, KPJ je bez sumnje imala relativno najveću podršku u narodu u odnosu na druge komunističke partije u Istočnoj Evropi. To, međutim, ne znači da prilikom revolucionarnog preobražaja društvene strukture i uspostavljanja jednopartijske diktature nije bilo brojnih i ozbiljnih otpora.

Dublja analiza pokazuje znatnu represiju, naročito kod određenih slojeva građanstva, učenika i studenata, seljaštva, crkve ili pak unutarpartijskih struktura u vreme IB-a i kasnije. Većim delom su ove manifestacije imale pasivan indirektan karakter, jedino se u određenim prelomnim trenucima otpor ispoljavao kao aktivan i delimično organizovan.

OTPOR novom komunističkom režimu naročito je bio snažan posle rata, u vreme stabilizacije vlasti i faktičkog gašenja višepartijskog sistema 1945-1946, zatim u početku sprovođenja petogodišnjeg plana 1947. i u vreme kulminacije sukoba sa Staljinom i ubrzane kolektivizacije. U prvom periodu nosilac otpora u Srbiji bili su preostalo građanstvo i odmetnuti pripadnici i simpatizeri poraženih snaga u građanskom ratu, dok je u vreme otkupa i kolektivizacije to bilo krupno seljaštvo, zatim posle Rezolucije IB određene unutarpartijske strukture.

Do polovine pedesetih, partija je represivnim merama uspela da slomi sve vidove aktivnog otpora. S druge strane, liberalizacijom režima i postepenim rastom standarda, zadobijanjem podrške na Zapadu i normalizacijom odnosa sa Istokom, intenzitet unutrašnjeg otpora postepeno se topio. Pored nesumnjivo veće prihvaćenosti režima posle pedesetih istraživanja ukazuju na tinjanje "tihog otpora" naročito kod određenih struktura stanovništva (ostataka starog građanstva, crkvenih struktura, studenata, u redovima advokata i simpatizera IB-a itd.). Težište aktivnog otpora kroz propagandnu, ali i drugu, čak i terorističku delatnost pomerilo se ka političkoj emigraciji.

ŠIRI front otpora i kritike u zemlji zapaža se tek od druge polovine šezdesetih, kada stasavaju mlađi i obrazovaniji kadrovi školovani i odrasli posle rata. Oni koriste relativnu liberalizaciju režima, pre svega u sferi kulture i medija, za kritičko sagledavanje društvene stvarnosti i prvi put javnu manifestaciju nezadovoljstva (demonstracije, štrajkovi i dr). Novi centri otpora sada postaju legalne i ilegalne studentske organizacije, klubovi književnika, pojedine kulturne i naučne institucije. Menja se i ideološki osnov otpora. Kritika i otpor dolazi sada sve više iz pozicija levice ili bar uvijene u marksistički diskurs, a intenzitet delovanja je sve izraženiji uoči studentskih demonstracija u Beogradu 1968. godine.

Cilj analize koja je pred nama jeste da ispita i ponudi odgovor na dva osnovna pitanja: Od čega je sve zavisio intenzitet studentskih i građanskih otpora režimu i kakav je bio njihov karakter? U kojoj meri su studentski i građanski otpori kao najprisutniji vidovi otpora režima bili u korelaciji sa drugim vidovima bunta protiv režima u zemlji (pobune seljaka, nacionalna gibanja i radnički štrajkovi) ili pak delovanjem političke emigracije?

ILEGALNE omladinske političke organizacije koje su se zalagale za restauraciju građanskog poretka bile su do početka pedesetih u velikoj meri razbijene. Njih su mahom činili omladinci, studenti i srednjoškolci - mladi idealisti koji su odbijali da se pomire sa zavođenjem jednopartijske diktature.

Ova vrsta opozicije u pokušaju, naglo se osipala pod udarima službe bezbednosti. Jedna za drugom padale su Nacionalna revolucionarna studentska omladina NRSO - 1946, Beli orlovi - 1948, Savez demokratske omladine Jugoslavije (SDOJ) - 1949, Omladina Demokratske stranke (ODES) - 1950. i druge. Za razliku od odmetnika i ostataka poraženih snaga Jugoslovenske vojske u otadžbini posle 1945. koji su delovali uglavnom u ruralnim i planinskim krajevima, borili se oružano pa i nasiljem protiv revolucionarnog režima, naročito među srednjoškolskom i studentskom omladinom, javio se niz pokreta i organizacija antikomunističkog karaktera, delom i građanske orijentacije.

OVA "urbana gerila" bila je vična više klasičnim metodama političke borbe (leci, sitne sabotaže, saopštenja) koja se uglavnom svodila na propagandno-obaveštajni rad, a ređe na neke manje diverzije. Po vlast ova vrsta otpora nije bila opasna, ali su đačke grupe hapšene i strogo kažnjavane naročito neposredno po okončanju rata 1945-1946. i u vreme sukoba sa IB-om, kada se režim osećao ugroženim.

Po oslobođenju, gotovo u svakom većem gradu u Srbiji otkrivane su omladinske grupe. Još u avgustu 1945. u Nišu je uhapšena grupa TONUS - Tajna organizacija srpskih nacionalista, čijih je 12 pripadnika dobilo 64 godine zatvora, a prvooptuženi R. Stojković osuđen je na 20 godina. Gimnazijalci iz Kragujevca koji su osnovali tajnu organizaciju Sloboda ili smrt, uhapšeni su i osuđeni marta 1946. U Jagodini i Beogradu grupa maturanata gimnazije osnovala je Kružok, a svi su uhapšeni i procesuirani krajem 1945. U Boru je do juna 1946. godine delovalo udruženje "S verom u Boga za kralja i otadžbinu", osuđeno je njih desetak na odsluženje kazne na dve do četiri godine. Profesor M. Lazarević organizovao je u Prištinskoj gimnaziji grupu od šest učenika koja se bavila propagandom i kritikom režima, a pohapšena je novembra 1946.

U BEOGRADU je postojalo više omladinskih organizacija demokratske i nacionalne orijentacije, kao što su AKOJ (Antikomunistička omladina Jugoslavije) i DOS (Demokratska omladina Srbije), koje su nastojale da se objedine. Kasnije je suđeno i organizacijama Beli orlovi, (april-maj 1948), Nacionalni komitet Jugoslavije, a najpoznatiji proces iz ovog perioda je protiv SDOJ - Saveza demokratske omladine Jugoslavije održan maja 1949. u kojem je 12 omladinaca, mahom gimnazijalaca, osuđeno čak na 122 godine zatvora (prosečno 10,1). Optuženi Borislav Pekić, tada student istorije umetnosti, dobio je 10, a kada se žalio Vrhovnom sudu Srbije osuđen je čak na 15 godina zatvora. S vremenom se omladinski radikalizam stišavao, a novi revolucionari su se nevoljno uklapali u sistem posle izdržanih zatvorskih kazni.

UVOD U DRAŽINO SUĐENjE

NAJPOZNATIJI proces u široj javnosti, zahvaljujući sećanjima živih aktera, jeste suđenje NRSO - Nacionalno-revolucionarnoj srpskoj omladini, održano maja 1946. u Beogradu. Uhapšen je 41 pripadnik NRSO, dok su se njih 17 našli na glavnom procesu maja 1946. kojem je dat veliki publicitet, jer je bio svojevrstan uvod u proces Dragoljubu Mihailoviću. Trojica su oslobođena, a ostali osuđeni na kazne od jedne do četiri godine zatvora.

Organizacija je delovala i po izlasku aktivista sa robije sve do polovine 1950. kada je "uspavana".

SUTRA: POBUNA NA GRAĐEVINSKOM FAKULTETU