Pobuna na Građevinskom fakultetu

DELOVANjE ilegalnih omladinskih organizacija se svodilo na nekoliko delatnosti uglavnom propagandno-političkog karaktera: 1) rasturanje i štampanje letaka, pisanje parola, propaganda protiv društvenog uređenja i NOP-a; 2) anonimne pretnje i pisma komunističkim funkcionerima; 3) sitne diverzije i sabotaže privrednih mera; 4) jatakovanje ravnogorskim odmetnicima; 5) dopisivanje i povezivanje sa emigracijom i drugo. Grupe su činili izuzetno mladi ljudi, pretežno nacionalne i demokratske orijentacije, fanatični idealisti, uzrasta najčešće 16-20 godina. Mahom su to bili sinovi iz građanskih porodica koji nisu hteli da se pomire sa novim stanjem, prezirući "anemičnost i kukavičluk" građanstva i građanske političke elite.

Gimnazijalka Radmila Maksimović iz Kragujevca osuđena je na dve godine zbog članka koji počinje rečima: "Tek danas kada je nemamo i kada ginemo kao pod fašizmom, osećamo pravu vrednost slobode...", kao i pisanja parole "S motikom u ruci dole komunci!" Grupa maturanata u Prištini na čelu sa prof. M. Lazarevićem se "ilegalno sastajala, čitala i komentarisala štampu u obrnutom smislu nego što je u štampi pisalo (!)... Tvrdili su da nema demokratije, napadali tekovine NOB i govorili pogrdne pesme protiv Tita i Mitre Mitrović Đilas.

NAKON relativne liberalizacije u vreme samoupravnog socijalizma otpor zamire naročito između 1956. i 1966. godine. U tom periodu je tajna policija ukupno otkrila 266 raznih ilegalnih organizacija u zemlji sa oko 4.800 pripadnika, ali nije zabeležena nijedna veća akcija. U periodu od 1966. do 1968. otkriveno je 59 grupa sa 500 učesnika, koji su delovali sa "reakcionarnih i kontrarevolucionarnih pozicija."

I u najstabilnijem periodu (1960-1965) Udba je otkrila i onemogućila delatnost 18 ilegalnih neprijateljskih organizacija: 104 grupe sa 1.098 članova, koje su delovale uglavnom sa nacionalističkih pozicija. U izveštaju SSUP-a za 1964. kaže se da su otkrivene tri ilegalne organizacije i sedam grupa (obuhvatile 189 lica) i šest pokušaja stvaranja ilegalnih organizacija. Ove organizacije imale su pisane programe i statute u kojima su polazeći od nacionalističkih, separatističkih i iredentističkih ciljeva planirale diverzije, atentate i prikupljanje oružja sa municijom za oružane akcije.

U HRVATSKOJ je za 1964. evidentirano 11 ilegalnih proustaških organizacija. Radilo o mahom o urbanoj populaciji, a organizacije i grupe su bile sastavljene od mlađih lica, studenata i srednjoškolaca. Pojedine su bile povezane sa emigrantskim organizacijama na Zapadu i naročito su brojne među albanskom populacijom na Kosovu i u delovima Hrvatske.

Prve studentske demonstracije i štrajkovi javljaju se relativno kasno tek od polovine pedesetih na pragu perioda liberalizacije i izgradnje samoupravne demokratije. U duhu promena u društvu i studenti su se osećali slobodnije, a njima svojstven društveni i politički radikalizam se ispoljavao u prvim demonstracijama i štrajkovima. U Udbi se već početkom šezdesetih primećuje da "Dosadašnji sastav studenata, njihova individualnost i grupna štetočinska istupanja i sve ono što se svakodnevno zbiva u njihovoj sredini nameće potrebu za jednim novim kursom obrade studenata i svih pojava vezanih za njih".

LIBERALIZACIJA društva, naročito u sferi kulture, od početka pedesetih otvorila je prostor za delovanje kritičke inteligencije u univerzitetskim sredinama. Ideološki većina studentskih lidera je zadojena idejama filozofa nove "levice". Studenti su pod uticajem teza Herberta Markuzea da je radnička klasa u kapitalizmu i šire prevaziđena kao noseći subjekt revolucionarne akcije i da ne "poseduje potrebnu političku klasnu svest budući suviše integrisana u sistem".

Revolucionarna delatnost, po Markuzeu, pada na leđa studenata i inteligencije, koji se nisu sasvim integrisali i poseduju političku svest - "revolucionarni subjekt za sebe", koje treba da posluže kao katalizator šireg društvenog bunta i radničke klase - "revolucionarni subjekt po sebi". (Markuze primećuje kako evropski studenti žive u takvim uslovima koje ne bi prihvatio nijedan američki radnik i da su oni središnji element u budućoj proizvodnji.)

U DUHU vremena mogle su se čuti razne "uvezene parole" pacifizma, razoružanja, borbe protiv potrošačkog društva, demokratizacije društva i Univerziteta itd. Generacijski posmatrano, radi se o mladim ljudima koji su stasali posle rata i koji imaju potrebu da kritički preispituju društvene procese. To je i opšti fenomen pobune prekobrojne "bejb bum" generacije koja dolazi na fakultete uz druge kulturološke faktore: uticaj masovne kulture, rokenrola...

Kao i u drugim zemljama i ovde su nemiri počeli u vidu socijalnih zahteva, sukobom studenata i univerzitetske vlasti, pa su prerasli u širi sukob dela inteligencije i ideološko-političkog aparata, oko slobode stvaralaštva i političkih sloboda. U slučaju SFRJ u pojedinim sredinama socijalni, emancipatorski i humanistički zahtevi mladih su delimično gurnuti u stranu pred nacionalnim ili separatističkim stremljenjima (Hrvatska i Kosovo).

BILO je, najpre, pokušaja da se deluje prikriveno na liniji odbrane "marksističko-lenjinističkih tekovina". Tako je nastupila grupa Jurišić-Builo na Građevinskom fakultetu kritikujući vladine ekonomske mere iz 1952. No ovaj oblik opozicije nije promakao budnom oku partijskih funkcionera. Mitra Mitrović je na 2. kongresu KP Srbije maja 1949. ocenila: "... Odbranu marksizma-lenjinizma od Komunističke partije preuzeli su sad razočarani ,buržoaski sinovi,. To je vodilo u školama do spajanja linije marksizma-lenjinizma informbiraša s linijom demoralisanih mladića u jednu jedinstvenu."

SLUČAJ "mutivoda na Građevinskom fakultetu", kako ih je okarakterisao "Narodni student" otpočeo je već krajem 1951. godine. Jurišić i Builo, inače obojica iz "reakcionarnih porodica", istupili su na studentskom skupu protiv novih privrednih mera koje su kresale studentske privilegije i beneficije i izazvale pravu dramu među siromašnijim studentima.

Javno suđenje krajem februara 1952. pretvorilo se u demonstracije protiv vlasti, a prilikom intervencije pripadnika Udbe u civilu došlo je do opšte tuče. Optužene Buila i Jurišića disciplinski sud je udaljio sa Beogradskog univerziteta ali oni nisu bili krivično gonjeni, što je bila posledica političke odluke da se instrumenti represije racionalnije upotrebljavaju nego u tzv. administrativnom periodu razvoja.

RASTE BROJ ILEGALNIH GRUPA

U DRUGOJ polovini šezdesetih postepeno raste broj ilegalnih omladinskih grupa, a pored nacionalnih i demokratskih sve su primetnije one koje nastupaju sa marksističkih i levičarskih platformi. Služba registruje od 1966. do kraja 1968. 43 grupe: 13 nacionalističkih, 12 iredentističkih, 13 ustaških, pet četničkih. Broj članova grupa je prosečno 10 lica, pa je u njima bilo aktivno oko 450 lica.

SUTRA: KONjIČKA BRIGADA JURIŠA NA STUDENTE