Konjička brigada juriša na studente

PRVI studentski štrajk desio se na Prirodno-matematičkom fakultetu u jesen 1953. On je zbunio studentske funkcionere navikle da takve manifestacije organizuju vlasti. Studenti su očekivali da narodna vlast ispuni obećanja o boljem i slobodnijem životu. Mada je Beogradski univerzitet bio preopterećen i predstavljao problem za platežne mogućnosti Beograda i Srbije, studenti su smatrali da smeštaj i hrana moraju biti jeftiniji i kvalitetniji.

Nezadovoljstvo u Studentskom gradu kao najvećem studentskom naselju na Balkanu tinjalo je tokom 1953. godine. Celo naselje je noću neretko često zviždalo i protestovalo, a česti su bili okršaji s policajcima u krugu Studentskog grada. Neredi su počeli posle informacije na razglasu da su povećane cene smeštaja i ishrane, kao i da je servirana pokvarena hrana.

NEZADOVOLjNI socijalnom situacijom, povećanjem cena stanarine i hrane u menzama i drugim studentskim domovima, oko hiljadu studenata iz Studentskog grada je 29. oktobra 1954. pokušalo da prodre u grad i izrazi nezadovoljstvo, ali su ih kod nadvožnjaka presrele jake snage Narodne milicije (konjičke brigade iz Zemuna i s Banovog brda). Demonstranti su uzvikivali parole ("Dole vlada!" i sl.) i gađali kamenjem milicionere koji su ih presreli.

Policija je upotrebila brutalnu silu hapseći, u velikom broju, svakog ko bi se našao u okolini Studentskog grada. Okupljanje ispred Filozofskog fakulteta i PMF-a je sprečeno. Postoje podaci o upotrebi sile i policijske torture prema uhapšenima, ali je direktiva s vrha bila (verovatno Veljka Vlahovića ili Aleksandra Rankovića) da se uhapšeni studenti ne osuđuju na duže kazne zatvora već da se stvari raščiste na fakultetima, političkim i disciplinskim putem.

IZ PARTIJE je isključeno oko 40 članova, a kažnjeno njih oko 130, iako su neke partijske organizacije odbile da osude svoje članove, kao one na PMF-u i Šumarskom fakultetu. Samo su retki od kolovođa protesta osuđeni (Branko Gudalo, student tehnologije iz Beograda, osuđen je pred OKS Beograd na sedam meseci zatvora). Većinom, studenti su kažnjavani pred disciplinskim sudovima (udaljavanjem s fakulteta, zabranom polaganja ispita u određenom roku itd.).

Uhapšene je saslušavala milicija, ali i revnosni aktivisti sa Univerziteta. Tokom isleđivanja neki su tučeni i maltretirani, i od njih je zahtevano da otkriju pozadinu i pokretače nemira ("strane podstrekače", "domaće podstrekače", "đilasovce", "ibeovce", "ostatke reakcionarne buržoazije"...). Protest je potpuno prećutan u javnosti, kako se ne bi kvarila optimistička slika o razvoju socijalističkog društva. Novine su ćutale o ovom događaju, dok je "Njujork tajms" objavio dosta detaljnu vest 16. novembra 1953. ("Beograd brani studentske nerede"), napominjući da su se prvi put čule i parole protiv vlade.

POLICIJA je sumnjala da iza protesta stoje đilasovci, ibeovci ili drugi "narodni neprijatelji", ali o tome nije imala nikakvih dokaza. Istraživači ovog perioda uglavnom se slažu da je protest imao socijalne motive i nema dokaza o političkoj instrumentalizaciji niti umešanosti inostranog faktora. Partijski organi su uzrok nemira nalazili u pasivnosti komunista i slabom ideološko-političkom radu.

Na Zagrebačkom univerzitetu prva pobuna je zabeležena 11. maja 1959, kada je bilo i izvesnih nemira u Rijeci i Skoplju. Na ulice je izašlo oko 3.000 studenata koje je odlikovala veća borbenost nego onih u Beogradu. Protest je brutalno ugušen (za razliku od pobune gladnih 1954), jedan broj studenata je izbačen sa Univerziteta, neki su osuđeni i zatvoreni, a jedna devojka je nastradala. Partijski vrh je sa žaljenjem konstatovao kako niko od 3.800 komunista na Univerzitetu nije ni pokušao da smiri studente.

PAROLE su bile konfuzne: "Gladni smo!", "Komunisti najgora klasa!", ali i "Mi smo Titovi, Tito je naš!". Bakarić je odbacio predlog da se prema studentima preduzmu i oštrije mere. Posle studentskih protesta u Zagrebu 1959. podsticano je otvaranje novih fakulteta radi prostornog raspršivanje studenata. Simptomatično je da je iste godine bilo manjih protesta studenata u Skoplju i Rijeci.

Iste godine 24. maja u Beogradu došlo je do incidenta u menzi Tri kostura u centru grada jer su studenti bili nezadovoljni hranom. Zagrebački studenti su mnogo drastičnije kažnjeni nego beogradski 1954, a neki su čak odležali po nekoliko godina na Golom otoku. Smatra se da je ovo posledica činjenice da su zagrebačke demonstracije bile masovnije i borbenije s velikim nacionalističkim nabojem, dok su prohtevi beogradskih studenata bili više socijalno-ekonomski.

REPUBLIČKE vlasti su po pravilu bile strože prema izgredima, jer su strahovale da ne skrenu sa linije, dok je savezna vlast imala više obzira zbog međunarodnog konteksta. Prema nekim autorima, uzrok nemira leži u opštem nezadovoljstvu i levom radikalizmu mladih (kao i 1968), sa socijalnim i političkim konotacijama u vreme zaoštravanja sukoba KPJ i sa Istokom i sa Zapadom.

Otvoreni istupi protiv vlasti bili su u ovo vreme ipak retkost. Više je bilo ispada na "režimskim demonstracijama", koje su najčešće organizovane povodom neke spoljnopolitičke krize. Na masovnim i dugotrajnim manifestacijama koje je vlast organizovala povodom Tršćanske krize oktobra 1953. bilo je i neplaniranih akcija. Protesti su počeli odmah pošto su se Velika Britanija i SAD izjasnili o pripajanju tršćanske zone A Italiji. Neki demonstranti su uzeli pravdu u ruke i razračunavali se sa onima za koje su smatrali da nisu dovoljno "patriote".

LjUDI koji su uzimali biltene u Američkoj i Engleskoj čitaonici bili su maltretirani i prebijani, a same čitaonice demolirana. Tokom 13. oktobra 1953. demonstranti su jednu devojku zatečenu sa američkim biltenom pretukli, prikačili joj bilten na leđa i vukli je po Terazijama. Sutradan su prebili i svukli dve elegantno obučene osobe ispred Američke čitaonice. Pretučen je i Vilijem B. King, službenik Američkog informativnog centra. Skandiralo se: "Zona A i zona B, biće naše obadve!", "Trst je naš", "Život damo, Trst ne damo!", "Pela džukela!", "Dole Pela, Dole Rim, dole papa, kurvin sin!"

Policija je imala nalog da ne interveniše preterano, a protesti su trajali više dana. Zbog nereda na ulicama već drugog dana Aleksandar Ranković je morao da izvede policajce na konjima.

META I GLUMICA SILVANA MANGANO

U DEMONSTRACIJAMA povodom Tršćanske krize premijer Italije Đuzepe Pela bio je glavna meta, pa je čak u Knez Mihailovoj ulici spaljena lutka sa njegovim likom. Zanimljivo je da je uzgredna žrtva bila i popularna italijanska glumica Silvana Mangano, kojoj se skandiralo "Druže Tito, 'ajmo u Milano, da j.. Silvanu Mangano!", "Ako dođe do bombaša, Silvana biće naša!"...

SUTRA: Junske demonstracije 1968. u Beogradu