Mladi ljudi su bili nosioci otpora

U PORATNIM godinama demonstracije je najčešće organizovala vlast, a do "izgreda je dolazilo zbog preterivanja" od pojedinih elemenata", koji su se na kraju pretvarali u obračune sa policijom što inače nije retkost u autoritarnim režimima. Takve "režirane demonstracije" održane su povodom Tršćanske krize 1953, u vreme Sueckog rata 1956, povodom smrti Patrisa Lumumbe 1961, zatim zbog podrške Palestinskom frontu 1982. godine. I svi ovi protesti u jednom trenutku otimali su se kontroli. Izgredi u vidu "nekontrolisanih preterivanja" uglavnom su se javljali jer su mladi smatrali da je režim nedovoljno oštro reagovao na spoljnu provokaciju, zato što su bili nezadovoljni i željni obračuna sa establišmentom i organima reda i konačno zbog oblika svojevrsne političke diverzije. Istraživači ove pojave primećuju da su ova "preterivanja" u Jugoslaviji iskakala iz strogo kontrolisanih koloseka, dok su kod sličnih režimskih demonstracija u SSSR-u incidenti imali jasno određene granice.

TREBALO bi uzeti u obzir, od 1968. godine, i globalni fenomen pobune "prekobrojnih" poratnih generacija. Turbulencije u svetu, radikalni studentski pokreti i demonstracije, ratovi i terorizam, inercija događaja izazvanih efektom "grudve snega" podizali su temperaturu u zemlji. Ovaj uticaj najočitiji je na primeru demonstracija u Beogradu, između 1966. i 1968. kada se one uklapaju u svetski trend demonstracija.

OD presudnog značaja ipak su bili lokalni društveni i istorijski uslovi i unutrašnji antagonizmi koji čine specifičnom svaku pojedinačnu pobunu. Studentski pokret u Jugoslaviji imao je, osim pacifizma i libertarijanskih odrednica (poput zahteva za ljudskim slobodama u većini evropskih i svetskih metropola), i zahteve za "socijalizmom sa ljudskim licem". Međutim, ove pobune ogolile su i partikularne nacionalne ciljeve pojedinih naroda u SFRJ (pre svih Albanaca 1968. i 1981. na Kosovu i Hrvata 1972. tokom Maspoka). U Jugoslaviji kao složenoj višenacionalnoj državi glavni remetilački faktor i generator najsnažnijeg vida otpora režimu s vremenom sve više su bili probuđeni nacionalizmi, pa i otvorene separatističke aspiracije Albanaca na Kosovu, ali i Hrvata naročito od kraja šezdesetih godina.

Napred izrečene zaključke o promenljivom intenzitetu društvenog otpora potkrepljuju i statistički pokazatelji. Prema broju učesnika u demonstracijama najveći intenzitet aktivnog građanskog otpora u samoupravnom socijalizmu dostignut je u periodu 1966-1972. i zatim posle Titove smrti 1981. pa do kraja osamdesetih godina. Tri najmasovnije demonstracije protiv režima bile su: 1) Protest građanske opozicije i studenata 9. marta 1991: oko 100.000 demonstranata; 2) Albanske demonstracije na Kosovu 1981.: oko 50.000-100.000 3) Studentske demonstracije 1968. godine - 20.000-30.000 studenata.

PREMA vrsti otpora mogu se uočiti sledeće antirežimske akcije: ilegalni propagandni rad (leci, sastanci, plakati...), peticije, tribine, štrajkovi i najčešće demonstracije. Javni oblici protesta primetniji su tek od početka šezdesetih. Po tipu javne manifestacije otpora režimu u zemlji mogu se izdvojiti: a) studentski i građanski protesti i demonstracije (ilegalne omladinske organizacije); b) pobune seljaka; c) radnički štrajkovi; d) nacionalne pobune. Među različitim socijalnim grupama (radnici, seljaci, inteligencija) tokom celog socijalističkog perioda nije bilo uočljive korelacije niti saradnje u cilju stvaranja zajedničkog fronta. Takođe i disidentski krugovi bili su razjedinjeni po ideološkoj i nacionalnoj liniji sve do početka osamdesetih. Jedino se na Kosovu i Metohiji 1968. i 1981. mogu uočiti opšta objedinjenost zahteva i studenta, radnika i seljaka u borbi za političke, socijalne i nacionalne ciljeve.

Prema broju stradalih i povređenih u demonstracijama najviše ih je bilo: 1) prilikom gušenja albanskih demonstracija na Kosovu 1981. (devetoro mrtvih od toga troje policajaca, više stotina ranjenih, više stotina povređenih, oko 2.000 uhapšenih); 2) 9. marta. 1991. - dvoje mrtvih (jedan policajac), više desetina uhapšenih, više od stotinu povređenih); 3) studentske demonstracije 1968. - (bez mrtvih, više desetina hapšenih, više od 150 lakše i teže povređenih). U slučaju demonstracija na Kosovu 1981. i u Beogradu 1991. intervenisala je pored policije i vojska.

NA osnovu ove opsežne istorijske analize proizilazi zaključak da su se javni protesti kao vid aktivnog otpora ozbiljnije javili tek po relativnoj liberalizaciji društva ili slabosti režima u poslednjoj dekadi. Prvi protesti studenata u SFRJ 1954. nastupili su neposredno po liberalizaciji, a ne u vreme rigidnog "staljinizma", kao i kasnije 1959. protesti koji su održani u Zagrebu i Skoplju. Najveće demonstracije 1968. u Beogradu i drugim gradovima organizuju se u vreme dalje liberalizacije, posle pada Rankovića, što se isto može reći i za hrvatski Maspok. Protesti posle Titove smrti 1981-1983. i 1991-1992. u osvit višestranačja dolaze u trenucima slabosti režima i daljeg popuštanja stega.

Oblici otpora u Srbiji i Jugoslaviji bili su determinisani sa više faktora: s jedne strane određenom liberalizacijom i međunarodnim uticajem, a sa druge oštrim unutrašnjim socijalnim i nacionalnim protivrečnostima u partiji i državi. Konačno, javni protesti u Jugoslaviji i Srbiji, relativno češći nego u zemljama realsocijalizma, bili su niskog intenziteta i, osim nacionalnih pobuna u Hrvatskoj i na Kosovu, nisu imali snažan naboj i nisu ozbiljnije uzdrmale vlast.