Mudrost Dušanove žene Jelene

PRVA visoka vlastelinka u srpskoj istoriji koja se uspešno istakla na polju državničkog delovanja nije bila srpskog nego bugarskog porekla, a njeno angažovanje u državnoj upravi je nezadovoljna raška visoka vlastela ipak morala da prihvati, jer je u pitanju bila srpska kraljica, a kasnije i carica Jelena Šišman, rođena sestra bugarskog cara Jovana Aleksandra i žena moćnog srpskog cara Dušana, kojoj je muž odmah posle venčanja početkom 1332. godine dopustio da učestvuje u njegovim političkim aktivnostima, gde je ona pokazivala dosta talenta.

Kad ju je Dušan upoznao u bugarskoj delegaciji na svom dvoru u Svrčinu i odlučio da je zaprosi, on je svog pouzdanog i pronicljivog komandanta najamničke garde, nemačkog viteza Palmana fon Brahta, koji mu je bio blizak, upitao kakvi su njegovi utisci o njoj, a ovaj mu je dostojno odgovorio: "Da je veoma načitana i dobro upoznata s prilikama na Balkanu i šire, jasno se može videti iz njenog jutrošnjeg izlaganja, gospodaru, kao i da je veoma impresionirana Vašim uspesima i na bojnom polju i u državništvu kojim vodite svoje kraljevstvo. Po spoljašnjosti je stasita i lepa, a po temperamentu sasvim pristala za titulu koja će joj pripasti. To što govori sličnim slovenskim jezikom i što je pravoslavne vere dodatno me navodi da prosudim da ste za suprugu i kraljicu Srbije odabrali najbolju priliku koja se trenutno može naći u Evropi."

DOBAR primer uspešnog državničkog delovanja je njena uloga u pregovorima između cara Dušana i vizantijskog konkurenta za carski presto Jovana Kantakuzina 1342. godine u Dušanovom dvorcu Pauni kod Prištine. Kada je u njihovom razgovoru u četiri oka došlo do tačke gde se nisu mogli složiti oko veličine srpske teritorijalne nagrade za pomoć Kantakuzinu u vizantijskom građanskom ratu, Fon Braht u svojim beleškama o tome kaže sledeće: "Pregovaračku inicijativu je tada preuzela srpska kraljica Jelena, koja je na skupu dvadeset i četiri najuglednija srpska velikaša, a bez prisustva njenog muža, u veoma dobro pripremljenoj besedi obrazložila zašto i bez posebnih dodatnih uslova treba pomoći Jovanu Kantakuzinu. Pošto je njen stav podržao i velmoža Jovan Oliver, Dušan je potom pristao na savez s Kantakuzinom i da mu pruži vojnu pomoć u borbi za carski presto, zadovoljavajući se samo saveznikovim priznanjem poseda vizantijskih gradova koje je već osvojio."

POSLE iznenadne smrti cara Dušana, carica Jelena se, shodno tadašnjim običajima, zamonašila pod imenom Jelisaveta, iako joj nije ni na pamet padalo da odlaskom u manastir napusti politički život. I zato je ona za sebe odabrala tvrđavu Ser i oblast oko nje na jugu Makedonije i najavila sinu Urošu da će to, uz njegovu dozvolu, da bude njen lični posed, gde je za svog upravnika postavila vlastelina Uglješu Mrnjavčevića, koji je već bio oženjen s Jelenom, ćerkom susednog gospodara Drame, gospodara Vojihne.

Znajući stepen političke angažovanosti carice Jelene još za Dušanovog života, iz ovoga se stiče utisak da je politika njoj bila velika strast, jer je kao vladarka Sera ona nastavila da aktivno učestvuje u radu državnog Sabora u Skoplju (1357), kada je srpska vlastela podržala Uroša V za cara u njegovom sukobu s Dušanovim polubratom Sinišom. Ona je tada bila značajan politički činilac u zemlji i njena politička podrška sinu bila je od prvostepene važnosti. Ali njen istovremeni zahtev da unutar njegovog carstva ostvari svoj posed imao je i negativnu dimenziju, jer je ohola srpska vlastela taj akt odmah proizvoljno interpretirala kao početak rasturanja centralizovane Dušanove države, čemu je i inače većina među njima težila, tako da je, na kraju krajeva, Urošu jedino ostalo da carstvo predstavlja na izvestan simboličan način, dok se svaki od njegovih velmoža na svom terenu ponašao kao nezavisni posednik.

NA DVORU kolebljivog cara Uroša V najuticajniji vlastelin bio je knez Vojislav Vojnović, međutim carica je kao svoje dvorske štićenike podržavala Vukašina i Uglješu Mrnjavčevića. Njima je, posle iznenadne Vojislavljeve smrti u decembru 1363. godine, konačno pošlo za rukom da postanu dominantni vlastelini na srpskom dvoru i potom je Vukašin u avgustu 1365, sa Uroševim pristankom, krunisan za kralja i Uroševog savladara, a njegov brat Uglješa dobio je titulu despota. To značajno unapređenje braće Mrnjavčevića najzad se pokazalo pogubnim i za političke aktivnosti carice Jelene, jer je tada Uglješa, uz pripomoć svog tasta Vojihne, konačno uspeo da je primora da se povuče u manastir i tako siđe sa srpske političke scene.

U narednom periodu od dvadeset i četiri godine nastavka unutrašnjeg rasturanja Dušanovog carstva na srpskoj političkoj sceni više nije bilo žena. A u to vreme je došlo i do prvog srpskog velikog sukoba s Turcima 1371. na Marici, sukoba koji je bio od ključne važnosti za opstanak Srbije kao države, koji se završio strahovitim porazom. Interesantno je da su tada jedino braća Mrnjavčevići, koji su obojica u tom porazu stradali, bili svesni turske opasnosti koja je pretila svim hrišćanskim državama na Balkanu, dok se većina srpske vlastele nije ni odazvala njihovom pokušaju da zaustave turski prodor u Evropu i potisnu ih natrag u Malu Aziju, odakle su, uglavnom krivicom vizantijskog uzurpatora carskog trona Jovana Kantakuzina, i počeli da se šire po Balkanu.

MARIČKI poraz je doveo do toga da su i braća Dejanovići i Marko Mrnjavčević morali da prihvate vazalstvo turskom sultanu Muratu I, dok je okolna srpska vlastela to zdušno iskoristila da od zamašnog Vukašinovog poseda lešinarski prigrabi za sebe što više može, i dalje ne obraćajući nikakvu pažnju na osmanske pretnje koje su svakodnevno rasle. Ta kobna politička kratkovidost nije bila karakteristična samo za srpsku rašku vlastelu, jer su se slično ponašale i brojne feudalne velmože po Bugarskom i Vizantijskom carstvu, što je samo jačalo širenje turskog uticaja na balkanskim prostorima.

I tako je konačno došlo i do Kosovske bitke 15. juna 1389. godine, u kojoj su se osmanskoj sili sultana Murata I oružjem suprostavile trupe moravskog kneza Lazara Hrebeljanovića, njegovog kosovskog zeta Vuka Brankovića i bosanskog kralja Tvrtka Kotromanića predvođene njegovim velmožom Vlatkom Vukovićem.

POŠTO su u nepoštednoj bici obe vojske pretrpele ogromne gubitke, oba vladara izgubila živote i ostaci obe vojske na kraju odstupili s bojnog polja bez jasnog znaka ko je koga potčinio, znatiželjnoj hrišćanskoj Evropi je uglavnom izgledalo da je ova bitka ili srpska pobeda ili nerešen sukob. Mišljenju da je to srpska pobeda doprineli su i preterano pozitivni izveštaji s dvora kralja Tvrtka razaslani na sve strane koji su zaslugu uglavnom pripisivali njemu. Ali u dubrovačkoj hronici, koja sadrži mnoge stvarne detalje o toku Kosovskog boja, sud je mnogo objektivniji: "Pobedu nisu dobili ni Srbi ni Turci jer je bila velika pogibija."

SUTRA: Kneginja Milica uzima srpski tron