Aleksandar usvaja plan za budućnost

IAKO je politički bio veoma ugrožen i iako mu je uz pretnju odlaska s vlasti pretila i smrt, knez Aleksandar se nije predavao, već je nastavio da Srbiju državnički jača i uliva joj nacionalno samopouzdanje. Primer za to je usvajanje Načertanija, koje je knez oberučke prihvatio, iako je bio suočen s nizom teškoća.

Nijedan dokument u novijoj srpskoj istoriji nije izazvao toliko kontroverznih tumačenja, a pri tome bio obavijen velikom tajanstvenošću, kao što je to slučaj s Načertanijem Ilije Garašanina, koje je ovaj srpski političar napisao 1844. godine.

NAČERTANIJE, odnosno prvi srpski nacionalni program, sa istim žarom je i veličan i kuđen. Jedni su ovaj dokument upoređivali s Miroslavljevim jevanđeljem, tvrdeći da Načertanije ima istu istorijsku vrednost u srpskoj politici kao znamenito srednjovekovno delo u srpskoj kulturi. Drugi su Načertanije satanizovali, smatrajući da je taj dokument izvorište velikosrpske hegemonističke ideologije.

Šta je bio povod za tako različita tumačenja jednog političkog akta, koji je s velikom savesnošću i odgovornošću izradio tadašnji srpski ministar unutraših poslova Garašanin? Odgovor, između ostalog, treba tražiti u činjenici da je ovaj dokumenat držan u najvećoj tajnosti decenijama, što je bilo gotovo nezamislivo u političkim prilikama u Srbiji XIX veka.

Prvi koji su saznali za taj tajni akt bili su Austrijanci. Njihovi diplomatski predstavnici u Beogradu su 1883. godine obavestili svoje Ministarstvo inostranih poslova o postojanju Načertanija i u Beč poslali prepis tog dokumenta, koji se i danas čuva u Austrijskom državnom arhivu. Domaća javnost je prvi put čula za taj dokument tek kada je istoričar i književnik Milan Đ. Milićević objavio, 1888. godine, svoj "Pomenik", u kome je, pišući o Iliji Garašaninu, spomenuo da je taj političar izradio prvi srpski državni i nacionalni program i da ga je nazvao Načertanije. Međutim, srpska čitalačka publika imala je priliku da se upozna s tekstom Načertanija tek 1906. godine (62 godine posle njegovog nastajanja), kada ga je istoričar Milenko Vukićević objavio u časopisu "Delo".

NI DAN-DANAS se ne zna gde se nalazi original tog dokumenta. Prema tvrđenju istoričara Radoša Ljušića, originalni rukopis Načertanija je poslednji put viđen 1940. godine u Dvorskom arhivu Kraljevine Jugoslavije, ali je posle 1945. godine prenet u lični arhiv Josipa Broza Tita, koji, nažalost, ni danas nije sasvim pristupačan javnosti.

Objavljivanjem tog dokumenta tri decenije posle smrti njegovog autora izazvalo je razne nedoumice, koje traju do današnjih dana. Najveće čuđenje izazvao je podatak da je ideju za izradu srpskog nacionalnog programa dao jedan Poljak po imenu Adam Čartoriski. Biografija Adama Čartoriskog je više nego tajanstvena: on je, naime, kao Poljak, zauzimao položaj ruskog ministra inostranih poslova i važio je za intimnog prijatelja ruskog cara Aleksandra I. Kao visoki carski činovnik, Čartoriski je 1804. godine primio u Petrogradu prvog srpskog diplomatu protu Mateju Nenadovića, koji ga je tom prilikom detaljno upoznao s događajima u Srbiji i obavestio o prvim srpskim pobedama koje su izvojevane u Prvom srpskom ustanku.

POLITIČKI položaj i ugled ruskog ministra inostranih poslova i miljenika cara Aleksandra I naglo se izmenio kada je 1830. godine u Poljskoj izbio ustanak protiv Rusa. Verni carski ministar pretvorio se u ostrašćenog poljskog nacionalistu i velikog protivnika Rusije. Posle gušenja ustanka, Čartoriski je emigrirao u Francusku i, iz Pariza, dirigovao orkestriranom antiruskom kampanjom u Evropi. Jedna od njegovih namera bila je da na Balkanu suzbije uticaj Rusije i Austrije, vekovnih neprijatelja Poljske, pa se zbog toga zalagao da se stvori što veći jaz između balkanskih naroda i najveće pravoslavne zemlje.

U tom cilju je sastavio jedan politički memorandum u kome je predložio da se Srbija stavi na čelo borbe južnoslovenskih naroda protiv Austrije, kao i da se srpska spoljna politika, umesto prema Rusiji, orijentiše prema Francuskoj i Engleskoj. Ovaj memorandum je bio osnova prema kojoj je predstavnik Čartoriskog u Srbiji František Zah, inače po narodnosti Čeh, ali učesnik u Poljskom ustanku, a kasnije ugledni general srpske vojske i jedno vreme načelnik srpskog Generalštaba, napisao Plan spoljne politike Srbije. Taj plan je Zah predao tadašnjem ministru Iliji Garašaninu.

INSISTIRANjE Čartoriskog i Zaha da srpsku spoljnu politiku usmeri u pravcu poljskih interesa, podstakli su Garašanina da sam napiše srpski nacionalni program, jer je smatrao, kako sam kaže, da Srbija mora imati plan za svoju budućnost, odnosno postaviti pravac spoljne politike, čije osnovno načelo treba slediti "kroz duže vreme". Pisanje Načertanija Garašanin je završio krajem 1844. godine, a početkom sledeće godine ga je predao knezu Aleksandru Karađorđeviću.

Bez obzira na to što je neke delove Zahovog plana Garašanin prihvatio, njegovo Načertanije se može smatrati za originalno delo, jer je ključne stavove iz Plana spoljne politike Srbije preinačio tako da je umesto "južnoslovenskih", odnosno "jugoslovenskih" ciljeva, na prvo mesto stavio srpske nacionalne ciljeve. Suština Garašaninove politike bila je, u stvari, oslobođenje i ujedinjenje srpskog naroda koji je živeo pod tuđinskom vlašću i stvaranje srpske nezavisne države. Što se tiče ideje o stvaranju jugoslovenske države, Garašanin je smatrao da se ona može realizovati samo pod vođstvom Srbije. U tome ga je potpuno podržavao knez Aleksandar Karađorđević.

TREBA reći da se srpski knez našao u delikatnoj situaciji da rešava i komplikovane konfesionalne probleme. Naime, još od 1054. godine, kada je došlo do raskola među hrišćanima, odnosno do razdvajanja istočnohrišćanske i zapadnohrišćanske crkve, između Carigrada i Rima trajala je prikrivena ali uporna borba za duše vernika na Balkanskom poluostrvu.

Antagonizam Pravoslavne i Katoličke crkve na našim prostorima privremeno je utihnuo za vreme turske najezde na Balkan, ali se ponovo intenzivirao posle prvih pobeda austrijske vojske u ratu protiv Otomanske imperije na početku XVIII veka. Za vreme 22-godišnje okupacije Beograda (1717-1739) od strane Austrijanaca, Bečki dvor i Sveta stolica su nastojali da na ušću Save i Dunava izgrade "bastion katoličanstva".

MUDRI I OPREZNI GARAŠANIN

ILIJA Garašanin je shvatio da su ideje Františeka Zaha nerealne, jer tadašnja mala Srbija nije bila u stanju da se stavi na čelo borbe svih južnoslovenskih naroda, na čemu je Zah instistirao. Isto tako Garašanin je smatrao da su veoma opasna Zahova nastojanja da se Srbija odvoji od Rusije, kao i da se njena spoljna politika orijentiše prema Francuskoj i Engleskoj, mada je srpski ministar u to vreme bio veoma podozriv prema ponašanju ruske diplomatije.