Štrosmajer ucenjuje srpsku vladu

PONOVO buđenje interesovaea Svete stolice za Beograd i ostale srpske gradove zapaženo je posle Prvog i Drugog srpskog ustanka, odnosno u vreme borbe srpskog naroda za stvaranje svoje države. Hroničari starog Beograda zabeležili su da je 1845. godine otvorena prva katolička kapela u austrijskom konzulatu, mada je tada u glavnom gradu Srbije živelo svega 20 austrijskih državljana. U izveštaju Uprave varoši Beograda upućenom Popečiteljstvu (ministarstvu) unutrašnjih dela od 9. maja 1845. godine kaže se "da je iz Vlaške došao jedan sveštenik - dominikanac i sobom doneo sve potrebno za bogosluženje i odneo u Austrijski konzulat. Tu je u hodniku služio misu i zakazao da će i u narednu nedelju služiti istu".

Mada je, kao što je rečeno, u srpskom glavnom gradu bilo samo dvadesetak registrovanih katoličkih vernika i samo jedna improvizovana kapela, Vatikan je Beogradsku eparhiju preneo iz nadležnosti Nikopoljske biskupije, čije je sedište bilo u Turskoj, na Đakovačku biskupiju koja se tada nalazila u Austriji.

OVAJ potez Svete stolice nije naišao na razumevanje srpske vlade, iako je ona ispoljavala vidljive znakove verske tolerancije, što najbolje ilustruje podatak da su se u XIX veku na čelu dva najvažnija srpska ministarstva nalazili katolici: Đura Horvatović, ministar vojske, i Dragutin Franasović, ministar inostranih poslova. Nezadovoljstvo srpskih političara ovakvim postupkom Vatikana proizlazilo je iz straha da će Austrija preko Đakovačke biskupije voditi, ne samo versku, nego i političku propagandu u Srbiji.

U to vreme đakovački biskup bio je Josip Juraj Štrosmajer, kontroverzna ličnost, koga su neki smatrali pobornikom jugoslovenske ideje, a neki za velikog hrvatskog nacionalistu. Štrosmajer je bio poreklom Austrijanac, čiji su se preci još u XVII veku doselili u Slavoniju. Posle završenih teoloških studija, Štrosmajer je postao dvorski kapelan u Beču i vrlo blizak caru Franji Josifu. Kada je postao đakovački biskup i dobio nadležnost nad Beogradskom eparhijom on je svim silama nastojao da Katoličku crkvu učvrsti i afirmiše u Srbiji.

Jedan od njegovih prvih zahteva upućenih tadašnjem srpskom knezu Aleksandru Karađorđeviću i srpskoj vladi odnosio se na izgradnju katoličke crkve u Beogradu. Srpske vlasti su prihvatile predlog Štrosmajera, ali se tome usprotivila Porta, koja je još uvek imala sizerenska ovlašćenja nad Srbijom. Carigrad je, naime protestovao jer je izgradnja ove crkve bila predviđena u neposrednoj blizini Defterdarove džamije (koja se nalazila na mestu današnjeg restorana "Proleće" na Obilićevom vencu).

I PORED svih navedenih teškoća i turskog protivljenja, prva katolička crkva u Beogradu izgrađena je 1856. godine u današnjoj Ulici Vuka Karadžića. U ovoj bogomolji bogosluženje je, međutim, počelo tek 1859. godine, jer je Štrosmajer ucenjivao srpsku vladu i kneza Aleksandra da ga zvanično priznaju za vikarnog biskupa beogradske katoličke eparhije. U pismu Austrijskog konzulata upućenog tim povodom srpskom ministarstvu inostranih poslova kaže se da je "Štrosmajer gotov crkvu osvetiti, no do toga ne može doći pre nego Kneževina Srbija njega kao predstavnika Svete stolice ne prizna kao apostolskog vikara za Srbiju".

Đakovački biskup je pravio neprilike srpskoj vladi i prilikom usvajanja Zakona o pravima rimokatolika. I pored malobrojnosti katoličkih vernika u Srbiji, vlada je donela pomenuti zakon u kome su pripadnicima katoličke verske zajednice zagarantovana sva prava u vezi sa slobodnim izražavanjem religijskih ubeđenja. Međutim, da bi se zaštitila i većinska pravoslavna crkva od katoličkog prozelitizma, u zakonu je istaknuto da se "prelazak iz pravoslavne vere u ma koju drugu veru najstrože zabranjuje". Štrosmajer je protestovao zbog ove zakonske odredbe i u pismu Vladi Srbije upotrebio je izraz koji se danas veoma često koristi - ljudska prava (prava čovječanska). Citat iz ovoga pisma doslovno glasi: "Time se ukida sloboda savjesti i srpskim žiteljima se zabranjuje da imaju svoja uvjerenja, što se protivi čovjekovim pravima."

O DELOVANjU kontroverznog Josipa Juraja Štrosmajera, naš istaknuti istoričar i akademik Vasilije Krestić je na osnovu najnovijih istraživanja u papskim arhivama konstatovao: "Prepiska Štrosmajera jasno pokazuje da je biskupu iznad svega bilo stalo do Hrvatske i Hrvata i da je kao verski poglavar i političar nastupao kroatocentrično. Hrvatske nacionalne, političke i državne ciljeve uvek je želeo da uskladi s interesima Rimokatoličke crkve, čiji je bio, ne samo istinski pripadnik i vernik, već i beskompromisni borac za njeno stalno jačanje i širenje. Interese Hrvatske i Hrvata, kao i interese Rimokatoličke crkve, više iz racionalnih i utilitarnih a manje iz emotivnih razloga, želeo je da uskladi sa političkim težnjama i ciljevima dinastije Habzburga i čitave austrijske carevine."

Knez Aleksandar se zajedno sa vladom hrabro i smišljeno borio za interese Srpske pravoslavne crkve i time i za nacionalne interese Srbije. U toku svoje šesnaestogodišnje vladavine srpski knez se suočio sa dva krupna evropska geopolitička problema: Francuskom revolucijom i Krimskim ratom, koji su imali vidan uticaj na društveno-političko stanje u Srbiji.

POČELO je 25. februara 1848. godine, kada su se francuski radnici pobunili protiv svojih poslodavaca i iznudili promenu režima, proglasivši Republiku. Ovaj događaj, koji se u istoriji spominje kao Revolucija iz 1848. godine imao je dalekosežne posledice za evropske države i potresao je gotovo sve tadašnje monarhije na Starom kontinentu. Odjeci revolucionarnih događaja u Francuskoj osetili su se i u našim krajevima. Nepunih mesec dana posle izbijanja radničkih nereda u Parizu, buknula je revolucija u Austriji i Ugarskoj, na čijim je teritorijama u to vreme živeo veliki broj Srba.

Kao što to često biva u istoriji, početni i izvorni događaji, posle izvesnog vremena i u drugim okolnostima poprimaju sasvim druge oblike i sadržaje. Tako se desilo i ovoga puta: revolucionarni događaji u Parizu, koji su imali pretežno socijalni karakter, u Pešti su dobili oblik nacionalne revolucije i pretvorili se u pobunu protiv Austrije, u čijem se sastavu tada nalazila Ugarska.

MAĐARI su tražili od bečkog dvora svoja nacionalna prava. Međutim, ta ista nacionalna prava oni nisu priznavali Srbima, koji su tada živeli u Ugarskoj. Karakteristično je u tom pogledu bilo ponašanje Lajoša Košuta, revolucionara i tadašnjeg vrhovnog guvernera Ugarske, koga Mađari i danas slave kao svog nacionalnog heroja.

Grupa istaknutih Srba obratila se Košutu sa zahtevom da im se prizna autonomija. "Ukoliko mađarska vlada ne osigura Srbima autonomiju, oni će priznavanje svojih prava morati da traže na drugom mestu. Košut je odgovorio da se jedino mačem može rešavati spor između Srba i Mađara", zabeležio je istoričar Slavko Gavrilović.

TRAGOVI POKATOLIČAVANjA

U VREME formiranja Beogradske biskupije planirani su otvaranje katoličkih škola i podizanje rimokatoličke bogomolje. Uporan rad Beča na stvaranju katoličkih institucija na "najistočnijem delu austrijskog carstva", za vreme 22-godišnje vladavine u Beogradu (1717-1739), prekinut je ponovnim turskim osvajanjem. Međutim, tragovi pokatoličavanja nekadašnje turske kasabe u kojoj su najupečatljiviji islamski simboli bile mnogobrojne džamije, ostali su vidljivi još dugo vremena.