Država stvara novu nekanonsku crkvu

NASILNO odvajanje, uz političku i državnu podršku, delova jedne samostalne ili autokefalne Crkve i nekanonsko stvaranje druge verske zajednice i samoproglašenje njene autokefalnosti retko se dešavalo u istoriji hrišćanstva. Ali, to se desilo Srpskoj pravoslavnoj crkvi kada je, nesumnjivo, voljom države na njenom jednom kanonskom delu organizovana pseudocrkvena zajednica nazvana Makedonska pravoslavna crkva.

Komunistička partija Jugoslavije je još pre Drugog svetskog rata obznanila svoje viđenje rešavanja nacionalnog pitanja u Jugoslaviji, što je rezultiralo posleratnim državnim ustrojstvom sa šest republika i dve autonomne pokrajine (u sastavu Srbije). Crna Gora i Makedonija tada postaju republike u kojima treba rešiti srpsko nacionalno pitanje: u Makedoniji kroz stvaranje crkvene organizacije nezavisne od Patrijaršije u Beogradu, a u Crnoj Gori proglašenjem crnogorske nacije i, u zavisnosti od volje političkog vrha, eventualnim ponavljanjem crkvenog scenarija iz Makedonije.

SA PROBLEMOM crkvene organizacije u Narodnoj kasnije Socijalističkoj Republici Makedoniji, suočavali su se svi patrijarsi koji su u posleratnom periodu našli na prvosvešteničkom tronu Srpske pravoslavne crkve. Nastao je u vreme Gavrila Dožića (1946-1950), bio je prisutan i u vreme Vikentija Prodanova (1950-1958), da bi kulminaciju doživeo u periodu arhipastirstva Germana Đorića (1958-1990), i ostao kanonski nerešen do današnjih dana.

Mada se problem ticao prvenstveno jugoslovenske države čiji činovnici su ga i stvorili i tobože rešavali, a više Srpske pravoslavne crkve, jer je nastao na njenom telu, za njega su bile zainteresovane i druge pomesne pravoslavne crkve, u prvom redu bugarska, i, na poseban način, Vatikan, kome je takav scenario odgovarao zbog globalne politike Svete stolice na Balkanu.

U istoriografiji još nema istraživanja koje bi to pitanje razmotrilo iz svih aspekata - sa etničkog, crkveno-kanonskog, političkog i kulturološkog gledišta. Ni među istoričarima nije usaglašena jedinstvena terminologija kako bi trebalo imenovati problem pravoslavne crkve u Makedoniji.

NEKI istoričari koji su se bavili makedonskim crkvenim pitanjem njegovo nastajanje vezuju za 1870. godinu, kada je Turska pod pritiskom Rusije naterala Carigradsku patrijaršiju da na tom prostoru imenuje četvoricu Bugara za episkope i proglasi Bugarski egzarhat. Drugi ga datiraju od 1945. kada je, posle Drugog svetskog rata, u Jugoslaviji proglašena makedonska republika, makedonska nacija i makedonski jezik.

Ujedinjenje pomesnih srpskih crkava 1920. godine u jednu celinu ("Avtokefalna Ujedinjena Srpska Pravoslavna Crkva Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca") i obnavljanje Srpske patrijaršije 1922. je bilo priznato od Vaseljenske (Carigradske) patrijaršije izdavanjem tradicionalne potvrde po imenu Tomos, a potom i od drugih pravoslavnih crkava. Tomosom se Carigradska patrijaršija dobrovoljno odriče dotadašnje jurisdikcije nad eparhijama na teritorijama Stare i Južne Srbije (Makedonije), koje su se od 1. decembra 1918. našle u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, i saglašava se da one uđu u sastav ujedinjene srpske Crkve.

Po proglašenju ujedinjenja 1920. godine, Sveti arhijerejski sabor Ujedinjene Srpske pravoslavne crkve je sproveo novu administrativnu organizaciju. Tako su u Južnoj Srbiji formirane eparhije Skopljanska (u rangu mitropolije), Zletovsko-strumička, Bitoljska i Ohridska (koje su 1931. spojene u Ohridsko-bitoljsku). Takva administrativna podela bila je na snazi sve do 1941. godine, do rasparčavanja Kraljevine Jugoslavije, posle poraza u Aprilskom ratu od Nemačke i njenih saveznika Italije, Mađarske i Bugarske.

POSLE Aprilskog rata 1941. godine Bugarska je okupirala deo Kraljevine Jugoslavije i proširila svoj državni suverenitet. Uskoro je nova vlast proterala srpske arhijereje, mitropolita skopljanskog Josifa Cvijovića i episkopa zletovsko-strumičkog Vikentija Prodanova, koji je istovremeno bio i administrator Eparhije ohridsko-bitoljske, kao i nešto više od 50 parohijskih sveštenika i desetak monaha. Potom je, ne obazirući se na hrišćanske kanone, Bugarska pravoslavna crkva uspostavila na okupiranom području kompletnu jerarhiju sa oko 375 svojih sveštenika. Znatan broj dotadašnjih srpskog sveštenstva dobrovoljno je prihvatio bugarsku organizaciju.

Deo koji su okupirali Italijani došao je pod civilnu albansku vlast i pod duhovno staranje Albanske pravoslavne crkve.

Kako su pojedini delovi Jugoslavije oslobađani od okupatora, a partizanske jedinice i divizije sovjetske Crvene armije približavale se Beogradu, Sinod Srpske pravoslavne crkve je 31/18. oktobra 1944. zaključio da prognani arhijereji i sveštenoslužitelji treba da se vrate u mesta svoje prethodne službe.

KOMUNISTIČKA vlast to, međutim, u brojnim slučajevima nije dozvolila. Mitropolit skopljanski Josif i episkop zletovsko-strumički Vikentije od nadležnih vlasti u Beogradu nisu dobili potrebne dozvole za putovanje. Nešto kasnije, 23. januara 1945, mitropolit Josif je otišao u Moskvu sa delegacijom na ustoličenje novog ruskog patrijarha. Ruski arhijereji vršili su snažan pritisak na Srpsku pravoslavnu crkvu da prizna novu crkvenu organizaciju u Makedoniji, a u skladu sa političkim interesima državnih vlasti Sovjetskog Saveza.

Partizanske (komunističke) skupštine Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ), održana 29. novembra 1943. u Jajcu, i antifašističkog sobranja narodnog oslobođenja Makedonije (ASNOM), na Ilindan, 2. avgusta 1944, u manastiru Sveti Prohor Pčinjski kod Vranja, započele su konstituisanje republike Makedonije. Stvaranje makedonske republike (po određenim pretpostavkama države), nosilo je sobom i ideju o organizovanju samostalne nacionalne Crkve, drugim rečima kroz odvajanje dela Srpske pravoslavne crkve u zasebnu celinu po imenu Makedonska pravoslavna crkva.

Bugarska je kapitulirala 9. septembra 1944. godine kada prestaje i njena okupaciona vlast na teritorijama Kraljevine Jugoslavije. Posle toga, formalno, mada ne i u stvarnosti jer je domaće sveštenstvo ostalo na svojim mestima, nestaje i organizacija Bugarske pravoslavne crkve sa istih teritorija.

PRVI makedonski Crkveno-narodni sabor organizovan je u Skoplju 4. marta 1945. godine. Tada je izglasana rezolucija da se obnovi Ohridska arhiepiskopija pod imenom Makedonska samostalna pravoslavna crkva, koja neće biti potčinjena nijednoj crkvi, i sa svojim narodnim episkopima i sveštenstvom. Prvi makedonski arhijerej, kako je odlučeno, nosiće titulu "ohridski arhiepiskop", a Crkva će se zvati "Sveto Klimentova ohridska arhiepiskopija". Sa skupa su upućeni telegrami maršalu Josipu Brozu Titu, AVNOJ-u, carigradskom i ruskom patrijarhu, Sinodu Srpske pravoslavne crkve, Sveslovenskom mitingu u Sofiji i Bugarskoj pravoslavnoj crkvi.

PATRIJARH U ZAROBLjENIŠTVU

Arhijereji Srpske pravoslavne crkve nisu mogli da sazovu vanredni Sabor jer patrijarh Gavrilo faktički nije bio na svom tronu u Patrijaršiji (već u nemačkoj internaciji). Jedino što im je preostalo bilo je da 12. marta 1945. na konferenciji raspravljaju o neprilikama koje im je novouspostavljena vlast nametnula odvajanjem delova Srpske pravoslavne crkve u federalnim republikama, Makedoniji i Crnoj Gori, shodno federativnom uređenju Jugoslavije.