Kompromis države i Patrijaršije

MAKEDONSKA pravoslavna crkva je živela svoj pun unutrašnji život. Krajem 1962. imala je trojicu episkopa, 221 sveštenika, 80 monaha, 745 hramova i 70 manastira. Međutim, za bilo kakvu aktivnost u spoljnim odnosima, prethodno je morala da zatraži saglasnost patrijarha Germana, što je neretko izazivalo nesporazume. Da bi to predupredila, republička vlast u Makedoniji je insistirala da Makedonska pravoslavna crkva zatraži priznanje od drugih pomesnih crkava, kako bi samostalno mogla da opšti sa njima. Trebalo je najpre postići da o tome raspravlja Sabor Srpske pravoslavne crkve i da to prihvati.

Makedonski zahtev nagnao je 1963. godine članove Savezne komisije za verska pitanja da tu problematiku dobro prouče ne bi li našli rešenje. Pretpostavili su da se može očekivati da će Sinod i Sabor Srpske pravoslavne crkve odbiti traženu raspravu, pošto postoje crkveno-kanonske smetnje. Takođe, ni ostale pomesne crkve neće priznati takvu vrstu samostalnosti Makedonske pravoslavne crkve.

RAZMIŠLjAJUĆI kako da primoraju Sabor Srpske pravoslavne crkve na priznanje prava Makedonskoj da samostalno opšti sa drugim pomesnim crkvama, državne vlasti su se našle pred dilemom da li isti princip treba primeniti i u drugim republikama - jedna republika, jedna pravoslavna crkva - i to prema rešenju nacionalnog pitanja u zemlji. Prema tom predlogu, pravoslavna crkva bi dobila jugoslovenski karakter, a činile bi je autonomne pravoslavne crkve u republikama, kojima bi patrijarh bio zajednički. Predlog je, međutim, ostavljen za neko drugo vreme s obrazloženjem da bi realizacija te ideje dovela u pitanje odnose države i Srpske pravoslavne crkve, a očekivani su bili i negativni odjeci u inostranstvu.

Država je u tom trenutku bila opsednuta još nekim drugim pitanjima u vezi sa Srpskom pravoslavnom crkvom. Naime, trebalo je konačno rešiti problem srpske političke emigracije iskoristivši njeno razdvajanje po crkvenom pitanju i oko episkopa američko-kanadskog Dionisija. Upravo te okolnosti Makedonci su pokušali da iskoriste.

POČETKOM januara 1964. Moma Marković, predsednik Savezne komisije za verska pitanja ,i Boro Čaušev, predsednik makedonske Komisije za verska pitanja, razmatrali su šta valja dalje preduzeti u slučaju Makedonske pravoslavne crkve. Pomenuli su problem pankamilavke jer je patrijarh German tvrdio da belu nose samo poglavari autokefalnih crkava. Marković i Čaušev saglasili su se da bi Srpska pravoslavna crkva trebalo da kod drugih pomesnih crkava pokrene priznavanje Makedonske pravoslavne crkve i omogući joj da ubuduće samostalno opšti. Savezna komisija za verska pitanja je smatrala da je još rano za to i da bi insistiranje moglo da dovede do još većih problema.

Kako su Makedonci tražili konačno razrešenje pitanja Makedonske pravoslavne crkve, 6. aprila 1964. u Saveznoj komisiji za verska pitanja održan je sastanak kome su prisustvovali Moma Marković, Boro Čaušev, Mato Radulović i Miloje Dilparić.

RAZMOTRENE su sledeće teme: odnos Srpske i Makedonske pravoslavne crkve, put patrijarha Germana u Makedoniju, odlazak delegacije predvođene patrijarhom Germanom u Bugarsku, obnova porušenih verskih objekata u Skoplju, izbor dva vikarna episkopa u Makedonskoj pravoslavnoj crkvi, prilike u Udruženju pravoslavnih sveštenika u SR Makedoniji, doček u Skoplju generalnog sekretara Svetskog saveta crkava i sveštenički kadar u Makedonskoj pravoslavnoj crkvi.

Zaključeno je da se mora videti koliko je Makedonska pravoslavna crkva sposobna da samostalno organizuje eparhiju u inostranstvu u kontekstu rešavanja problema episkopa američko-kanadskog Dionisija posle odluka arhijerejskog Sabora o podeli njegove eparhije na tri nove.

MOMA Marković obavestio je 18. aprila Krstu (Crvenkovskog) o najnovijim zbivanjima u vezi sa Makedonskom pravoslavnom crkvom, pomenuvši razgovor sa Borom Čauševim i predloženog kandidata za episkopa:

"Mitropolit je zainteresovan za njega mnogo. Radi se o Nikoli Popovskom. Ali i pored toga, čini se da bi bilo dobro izbeći, ako je to ikako moguće njegov izbor. On je dva puta kažnjavan-suđen."

Pomenuo je i mogućnost sudske rehabilitacije, ali je zaključio da bi sve to moglo da se iskoristi u diskvalifikaciji same Makedonske pravoslavne crkve:

"Poznato je da iza MPC od njenog osnivanja stoji država. Izborom ovoga, našao bi se nemali broj u Makedoniji, u celoj Pravoslavnoj crkvi kao i vani, koji bi to prikazali kao pokušaj države da kompromituje Crkvu. A to nam, čini mi se, ne treba. Stvorili smo je, pa joj moramo pomoći i da se afirmira i ojača svoj ugled. Upravo predstojeći razgovori sa Patrijarhom o MPC imaju pored ostaloga i tu svrhu."

SAVEZNA komisija za verska pitanja raspravljala je 18. maja 1964. o politici države prema Srpskoj i Makedonskoj pravoslavnoj crkvi. Za normalizovanje odnosa dveju crkava predloženo je nekoliko rešenja. Jedno se odnosilo na podršku odlasku patrijarha Germana u Makedoniju. Pošto je to prihvaćeno, patrijarh je sa episkopima timočkim Emilijanom i banatskim Visarionom 1. juna 1964. krenuo u Skoplje i tamo boravio tri dana. Poseta je uključivala obilazak hramova oštećenih u zemljotresu koji je godinu dana ranije pogodio taj grad. Arhijereji su posetili i naselje koje je izgrađeno novcem dobijenim od Svetskog saveta crkava.

Kako je u međuvremenu za 16. jun 1964. upriličen susret Petra Stambolića, predsednika Saveznog izvršnog veća, i patrijarha Germana, za Matu Radulovića, potpredsednika Savezne komisije za verska pitanja, načinjen je podsetnik za razgovor. Prema tom dokumentu, Saveznoj komisiji za verska pitanja pripadala je odlučujuća uloga u odnosima Srpske i Makedonske pravoslavne crkve. "Odluke Arhijerejskog sabora SPC 17. VI 1959. g. donete su uz pritisak države (ubeđivanjem, davanjem sredstava i slično) i uz krajnje zalaganje i veštinu Germana, većina episkopa je intimno bila protiv, pa je teškog srca pristala na kompromis."

U OVOM dokumentu opisan je proces promene Ustava Makedonske pravoslavne crkve i navedena ocena patrijarha Germana da je u tome prevaren i doveden u nezavidan položaj.

Na kraju spisa u poglavlju naslovljenom "Šta sada raditi" bile su razrađene varijante budućeg delovanja: od tolerisanja postojećeg stanja, do pokretanja proglašenja autokefalnosti Makedonske pravoslavne crkve. Prva varijanta je predviđala da se sačeka jesen dok se situacija u vezi sa raskolom Srpske pravoslavne crkve u Americi, kao i u Jugoslaviji i Patrijaršiji, unekoliko stiša. Po drugoj varijanti, trebalo je pronaći rešenje, na bazi odluka Sabora Srpske pravoslavne crkve, jer bi na taj način Sabor bio diskvalifikovan kao faktor koji odlučuje o tom pitanju.

CRKVENE OPŠTINE ŠIROM SVETA

IAKO je država sa svoje strane preduzimala sve što je bilo potrebno da pomogne projektu odvajanja Makedonske pravoslavne crkve, ona, i pored svega, nije mogla da se afirmiše kao samostalna crkva. Pored svih organizacionih i političkih aktivnosti koje su činjene u zemlji, to je rađeno i širom sveta. U određenim krugovima, posebno u mestima gde su živeli iseljenici poreklom iz Makedonije, država je pomagala, na svim kontinentima, da se organizuju u crkvene opštine pod imenom Makedonske pravoslavne crkve.

SUTRA: MAKEDONCI TRAŽE AUTOKEFALNOST