Knez Miloš ne veruje strancima

USKORO će se obeležiti jedan značajan jubilej - 180. godišnjica uspostavljanja diplomatskih odnosa između Srbije i Rusije. Tim povodom treba istaći da je novi državno-pravni položaj Srbije, ustanovljen hatišerifom iz 1830. godine kao i njeni značajni ekonomski i geopolitički resursi, probudili su interesovanje stranih zemalja za malu kneževinu i njen glavni grad koji je tada imao svega desetak hiljada stanovnika.

Interes za uspostavljanje diplomatskih odnosa prva je pokazala susedna Austrija jer su njeni građani iz različitih razloga, a pre svega poslovnih, često prelazili iz Zemuna u Beograd. Prema podacima vojnog komandanta iz Petrovaradina, 1833. godine je iz Austrije u Srbiju prešlo 476 austrijskih državljana koji su u Beogradu i drugim srpskim mestima boravili duže i kraće vreme i tamo obavljali razne poslove. To je bio i razlog zbog čega se pomenuta komanda, 1834. godine, obratila Dvorskom savetu u Beču sa predlogom da se u Beogradu otvori austrijski konzulat. S obzirom na to da je Srbija u tom trenutku bila u zavisnom položaju u odnosu na Tursku carevinu, nije bilo moguće otvoriti poslanstvo nego diplomatsko predstavništvo nižeg ranga - konzulat.

KADA je 1835. godine knez Miloš boravio u Carigradu, na jednom prijemu kod sultana Mahmuda II austrijski poslanik u Carigradu baron Štirmer iskoristio je priliku da pokrene pitanje otvaranja austrijskog konzulata u Beogradu. Knez Miloš, nepoverljiv prema stranim misijama i strancima uopšte, bio je u početku veoma rezervisan, a kada je saznao da Porta neće moći da odbije zahtev Austrije, rekao je Štirmeru da će sa svoje strane učiniti sve da izađe u susret želji njegove vlade. Zahvaljujući tome, već u decembru 1835. godine otvoren je austrijski konzulat u Beogradu, kao prvo diplomatsko predstavništvo u Srbiji.

Za prvog konzula postavljen je Antun Mihanović (1796-1861), visoki austrijski činovnik i književnik, poreklom Hrvat. Interesantno je napomenuti da je Mihanović ispevao hrvatsku himnu "Lijepa naša" koja je postala simbol hrvatskog nacionalizma, a danas je zvanična državna himna Hrvatske.

MIHANOVIĆ, čim je stigao u Beograd, umešao se u političke događaje, što je bilo nespojivo sa njegovim diplomatskim statusom. U to vreme, borba između ustavobranitelja, koje je predvodio Toma Vučić Perišić, i knez Miloša, bila je na svom vrhuncu, a Mihanović se potrudio da rođenog knjaževog brata Gospodar Jevrema, pa čak i kneževu suprugu, kneginju Ljubicu okrene protiv kneza Miloša. Upleo se i u ličnu avanturu zaljubivši se u Jevremovu ćerku Anku koja je u njegovu čast često priređivala raskošne prijeme. Knez Miloš se energično suprotstavio Mihanovićevom mešanju u srpsku unutrašnju politiku i zahtevao je od austrijske vlade da ga povuče, što je ona i učinila 1838. godine.

Drugi strani diplomata, koji je 1837. godine došao u Beograd, bio je engleski konzul Džordž Lojd Hodžes. Mada u to vreme u Srbiji gotovo da nije bilo engleskih državljana, sem retkih putnika koji su išli prema Istoku, tadašnji engleski ministar inostranih poslova lord Palmerson (1784-1865) smatrao je da u Beograd treba da pošalje diplomatskog predstavnika kako bi na licu mesta posmatrao delovanje ruske diplomatije, protiv koje se Britanija borila svim sredstvima.

HODžES, inače pukovnik engleske vojske, uspeo je da za vrlo kratko vreme ostvari veliki uticaj na kneza Miloša, pokušavši da ukloni sa uticajnih položaja članove njegove porodice i dvora koji su bili proruski raspoloženi.

Britanski istoričari tvrde da je Hodžes bio bolji vojnik nego diplomata (ratovao je između ostalog sa engleskom legijom u Portugaliji), a Beograd mu je bio prva diplomatska služba. Prvih dana boravka u novoj sredini teško se snalazio jer nije znao srpski jezik, a među domaćim stanovništvom na prste jedne ruke mogli su se prebrojati oni koji su znali engleski. U obavljanju diplomatske dužnosti dosta mu je pomogao lekar kneza Miloša, Bartolomeo Kunibert, koji je dobro govorio italijanski i francuski jezik. Ali ovaj čovek je Hodžesu mnogo više pomogao u dostavljanju najpoverljivijih podataka iz Kneževske kancelarije i iz intimnog života srpskog vladara pošto je bio dobro plaćen kao engleski agent, kako tvrde pojedini istoričari.

BRITANSKOM konzulu pripremio je teren i skratio put do srpskog kneza jedan drugi diplomata po imenu Dejvid Urkhart, sekretar britanskog poslanstva u Carigradu, koji je u dva navrata boravio u Srbiji (1832. i 1833) prilikom proputovanja iz Velike Britanije u tursku prestonicu i obrnuto. Urkhart je po službenom zadatku, a i zbog ličnog interesovanja proučavao prilike na Balkanu, pa je zahvaljujući njemu objavljena prva knjiga o Srbiji na engleskom jeziku (A Fragment of the History of Servia 1843). Prilikom drugog kratkotrajnog boravka u našoj zemlji, Urkhart je u novembru 1833. posetio kneza Miloša u Kragujevcu. Prema podacima iz britanskih arhiva, ovaj Englez se dugo zadržao u razgovoru sa knezom i najviše se interesovao za odnose Srbije i Rusije.

Urkhart je bio poznati rusofob, kao što su i britanska vlada i javno mnjenje bili u to vreme izrazito antiruski. Raspoloženi u uverenju da bi se Srbija mogla otrgnuti od ruskog uticaja, ovaj diplomata je predložio lordu Henriju Džonu Palmerstonu, ministru inostranih poslova (i budućem premijeru), da se otvori britanski konzulat u Beogradu.

PALMERSTON je, kako se vidi iz britanskih dokumenata, prihvatio predlog, mada između Srbije i Velike Britanije nije bilo nikakvih odnosa, ni ljudskih kontakata, niti trgovinskih veza. Palmerstonu je, međutim, u Srbiji bio potreban diplomatski punkt kao osmatračnica i brana za nadirući uticaj Rusije na pravoslavno stanovništvo na Balkanu.

Pre dolaska u Srbiju pukovnika Hodžesa primio je lord Palmerston. Kakve je instrukcije dobio od šefa, ne zna se, jer arhivskih dokumenata o tome nema, ali se može pretpostaviti da su bile antiruske, jer je u jednom kasnijem pismu, sačuvanom u britanskim diplomatskim dokumentima, od Hodžesa traženo "da budno motri na ruskog konzula u Oršavi (koji je bio zadužen da prati prilike u Srbiji) i na njegov rad na proširivanju ruskog uticaja". Istina, u tom pismu se govori i o obavezi britanskog konzula da uspostavi trgovinske odnose sa Srbijom, ali se opravdano postavlja pitanje - koliko je to bilo realno, s obzirom na to da je Velika Britanija bila daleko, a Srbija nije imala (morsku) obalu za pristajanje brodova, kojima je u to vreme bilo jedino isplativo transportovati robu.