Pamet i srce govorili su isto

VOJVODINA je čedo umnih, obrazovanih i nepokolebljivih Srba u Austrougarskoj monarhiji. Oslobođenje Srema, Bačke, Banata i Baranje i prisajedinjenje Kraljevini Srbiji, 25. novembra 1918, bilo je u novovekovnoj istoriji srpstva jedan od najznačajnijih događaja.

Na kraju tog skupštinskog zasedanja u Novom Sadu, Jaša Tomić, zet i politički nastavljač ideja narodnog tribuna Svetozara Miletića i tadašnji neprikosnoveni vođa srpskog naroda severno od Save i Dunava, ganutim glasom

postavio je pred ukupno 757 poslanika ono čuveno pitanje: "Jesmo li dobro uradili?" Dao je odmah odgovor koji je propraćen ovacijama: "Ako pitamo srce, kazaće - učinili ste po meni. Ako pitamo pamet - isto će nam kazati."

Dug put, meren vekovima, prešli su naši sunarodnici, od Austrougarskog carstva do Kraljevine Srbije i Velike narodne skupštine Srba, Bunjevaca, Slovaka i ostalih Južnih Slovena u novosadskom hotelu "Grand" gde je proglašeno prisajedinjenje braći u matici. Srbija je tog 25. novembra stekla svoj sever. Za koji dan srpski sever, iz kojeg je, u komunističkom međuvremenu, istrgnuta Baranja, napuniće stotu.

GOTOVO dva i po veka Srbi u okviru austrijske, a od 1867. Austrougarske carevine, vodili su neprekidnu i tešku, na momente sasvim bezizglednu, borbu za autonomiju, teritorijalnu i političku, koja je u toj epohi jedino mogla da im garantuje opstanak.

Od 1690., kada je austrijski car Leopold Prvi ukazom, poznatim kao Privilegija, uvažio zahteve srpskog sveštenstva i naroda, garantovao mu slobodu vere, upotrebu julijanskog kalendara i pravo izbora arhiepiskopa i sveštenstva, srpska borba za ostvarenje tih prava nije prestajala sve do raspada velikog Habzburškog carstva 1918. godine.

U toj carevini, sve do njenog ugasnuća, samo su se Srbi, počevši od Velike seobe pod patrijarhom Arsenijem Čarnojevićem, kontinuirano i krajnje uporno borili za svoju versku, prosvetno-kulturnu, političku (personalnu) i teritorijalnu autonomiju u okviru austrijske, a od 1867. Austrougarske carevine.

NIJEDAN drugi narod ovog područja nije tu srpsku borbu prihvatao i nije se u nju trajnije i aktivnije uključivao, a neki od najmnogobrojnijih (Nemci, Mađari, Hrvati) su joj se i energično suprotstavljali - zabeležili su akademik Čedomir Popov i dr Jelena Popov u knjizi "Autonomija Vojvodine - srpsko pitanje".

Ne zna se precizno koliko je Srba u Habzburškoj monarhiji bilo pre Velikog bečkog rata (1683-1699). Naročito je nepouzdan podatak o broju naših sunarodnika na prostoru Ugarske, ali nesporno, bilo ih je svuda severno od Save i Dunava do prostora iznad Budima, Jegre, Komorana, Đura i Ostrogona, zatim, po Baranji, Maloj Vlaškoj, u Pomorišju i na istoku Banata.

Mada tako rasuti, svuda su bili u versko-političkom okrilju Pećke patrijaršije, stvarali su svoje "racke" milicije za česte borbe na strani carskih trupa. Ti bojevi su ih u dobroj meri proređivali. Novim doseljavanjem Srba, pod vođstvom patrijarha Čarnojevića, snažno je ojačan srpski korpus u monarhiji posle poraza trupa cara Leopolda Prvog u ratu protiv Turaka na Balkanu. Tada se sa carskom vojskom, sa Kosova i Metohije i iz drugih srpskih zemalja povlačila i masa Srba koji su ratovali na strani Austrijanaca.

DOLASKOM srpskog stanovništva iz Srbije u Podunavlje (1690), iz Bosne (1697), zatim u tzv. Šakabendinoj seobi 1739., ali i u brojnim migracijama, sve do 19. veka srpski etnički prostor se širio i učvršćivao prema severu - od Zemuna i Temišvara, od Vukovara i Osijeka do Sentandreje, Ostrogona, Komorana i Đera.

Manifestom Invitatorijom (Litterae invitatoriae), car Leopold je 6. aprila 1690. pozvao Srbe da ostanu na svojim ognjištima i pomognu njegovoj vojsci, a on će im, zauzvrat, obezbediti povlastice - slobodu veroispovesti, pravo na izbor vojvode, oslobađanje od javnih tereta i dažbina, izuzev onih koje su plaćali pre turskih osvajanja.

Kako carska vojska nije mogla da se održi u Srbiji, te se počela prebacivati severno od Save i Dunava, za njom su nagrnule brojne grupe srpskih izbeglica na čelu sa Čarnojevićem. Pozivajući se na Invitatoriju, patrijarh je od dvora u Beču obećane privilegije zatražio i za srpske izbeglice koje su se preselile u Ugarsku.

RAČUNAJUĆI i dalje na vojnički doprinos Srba, car im je tokom 1690. i 1691. godine izdao dve Privilegije i jednu protekcionu diplomu u kojima se sveukupan srpski živalj tretira kao poseban narod (Natio Rasciana). Garantovao im je verske slobode, izbor arhiepiskopa "iz srpskog naroda i jezika", zadržavanje "pod upravom i pod uredbama svojih rođenih vlasti u slučaju povratka u staru postojbinu, kao i oslobađanje od dažbina prema Katoličkoj crkvi.

Srpski narod je tako posle Velike seobe Leopoldovim privilegijama dobio neku vrstu personalne autonomije koja se odnosila na sve njegove pripadnike na teritoriji Habzburške monarhije, a prvenstveno na područjima zemalja Krune Svetog Stevana (Kraljevina Ugarska).

Sve srpske privilegije, zajedno, bile su u sukobu sa državnim i istorijskim pravom Mađara, kao i sa pravima koja je u Austriji i Ugarskoj imala Katolička crkva. Zato su i mađarski državni staleži i Katolička crkva vodili energičnu borbu protiv Srba i njihovih privilegija.

UBRZO, već 1691. postalo je jasno da se Beč neće dosledno pridržavati datih privilegija Srbima. Umesto na mesto vojvode kao srpskog političkog vođe, Jovan Monasterlija proglašen je podvojvodom. Otvoreno je i pitanje narodno-crkvenog sabora o kojem u privilegijama nije bilo reči, a Srbi su ga podrazumevali u okviru prava da sami biraju svog duhovnog starešinu i arhiepiskopa sa svetovnim ovlašćenjima.

Suočeni sa nizom neizvesnosti, uprkos dodeljenim privilegijama, Srbi su u novoj otadžbini počeli pomišljati na zasebnu autonomnu teritoriju u sklopu monarhije. Takva ideja prvi put je formulisana 1694. na Narodno-crkvenom saboru u Baji. Srpski zahtevi naišli su na žestok otpor carskih i ugarskih vlasti i Katoličke crkve.

ISTRAJNOST PATRIJARHA ČARNOJEVIĆA

OD PRIMENE dodeljenih carskih privilegija srpskom narodu 1690, patrijarh srpski Čarnojević nije odustajao do svoje smrti (1706). Isti zahtev, njegov naslednik mitropolit Isaija Đaković postavio je ponovo 1708. godine. Suočeni, međutim, sa nizom različitih teškoća u nastojanju da odbrane svoje nacionalne i verske posebnosti, Srbi tokom 18. veka nisu uspeli da dobiju željenu autonomiju.

(SUTRA: Poljuljana srpska vera u Beč)