Poljuljana srpska vera u Beč

NARODNO-CRKVENIM privilegijama Srbi su bili vezani za bečki dvor koji ih je priznao kao narod i obećao im verske slobode, ali im nije dodelio posebnu nacionalnu teritoriju i sopstvenu upravu kojoj su težili od kraja 17. veka.

Stoga su Srbi nastojali da početkom 18. veka za svoje "bečke" privilegije dobiju potvrdu i Mađarskog sabora, ali Katolička crkva i mađarski staleži želeli su da umanje značaj ukaza Leopolda Prvog. Težnje Mađara i Katoličke crkve sve više su se podudarale sa centralističkim stavom bečkog dvora koji je dekretima, donetim u periodu od 1729. do 1734., tokom vladavine Karla Šestog (1711-1740), znatno preinačio privilegije dodeljene Srbima.

Ostalo je "netaknuto" samo pravo slobodnog izbora mitropolita, kao i sloboda javnog bogosluženja. Mitropolit, međutim, više nije imao status "glave nacije". Uskraćena mu je i mogućnost da bira episkope bez prethodnog odobrenja cara. Srbi više nisu imali pravo ni da grade svoje hramove.

ISTINA, ostavljena im je sloboda da svetkuju po starom kalendaru, ali su, po dekretu, morali da slave i katolički Božić, Uskrs i Duhove. Sveštenstvo SPC ponovo je potpalo pod ingerenciju državnih organa, koji su mogli da mu sude u slučaju kriminalnih i građanskih parnica. Najzad, dekretima su Srbi ponovo bili obavezani da plaćaju "desetak" Rimokatoličkoj crkvi i biskupima.

Naročito teško vreme po naše sunarodnike nastupilo je u periodu vladavine Marije Terezije, austrijske carice jedinog ženskog i, ujedno, poslednjeg vladara dinastije Habzburga. Njena vladavina trajala je pune četiri decenije, od 1740. do 1780. godine.

Carica je prema Srbima vodila dvoličnu politiku, uprkos njihovim vojnim zaslugama. Ponekad je potvrđivala Leopoldove povlastice, ali ih je često i "precrtavala". Naročito je bila istrajna u podršci unijaćenju, u čemu su je snažno podsticali predstavnici Hrvata.

ODLUKA carice da Mađare, koji su se u ratu za austrijsko nasleđe iznenada pokazali lojalnima, nagradi ukidanjem Pomoriške i Potiske vojne krajine, dodatno je oneraspoložila Srbe. Smatrali su se izneverenima, jer su u tom ratu podneli velike žrtve. Za njih je caričina odluka značila gubitak povlašćenog statusa graničara i vojnika i srozavanje na status kmetova. Sve to rezultiralo je nemirima, pobunama i iseljenjem dela Srba u nove krajine prema Banatu i u Šajkašku.

Ove nevolje pojačavale su želju Srba da sopstveni opstanak učvrste teritorijalnom autonomijom. Ova ideja je prvi put potpuno artikulisana na Temišvarskom saboru 1790. godine, a kulminirala je tokom revolucije 1848. i 1849. godine.

Kao prvi srpski narodno-crkveni sabor političkog karaktera, Temišvarski sabor otpočeo je niz značajnih skupova Srba u Ugarskoj u periodu od 1790. do 1918. godine, na kojima se rešavao ne samo njihov status, već i njihova istorijska sudbina.

CILj Temišvarskog sabora bio je da Srbima obezbedi ravnopravan položaj u Ugarskoj, što je uključivalo posebnu teritoriju pod upravom srpske vlasti u Banatu, poštovanje Leopoldovih privilegija, kao i da u slučaju rasformiranja pojedinih oblasti Vojne granice, Srbi graničari zadrže svoje povlastice i da Beč formira Ilirsku dvorsku kancelariju.

Za ove srpske zahteve mađarsko plemstvo nije htelo ni da čuje. Bečki dvor izašao je Srbima u susret samo utoliko što je u aprilu 1791. formirao Ilirsku kancelariju, ali je i nju posle 16 meseci ukinuo. Od tada pa do 1848, proteklo je više od pola veka (57 godina) dok se Srbima nije ukazala nova prilika da ponovo istaknu svoje zahteve.

U revolucionarnu 1848. srpski narod u Habzburškoj monarhiji ušao je sa potpuno formiranom nacionalnom svešću i jasnim političkim programom čijih će se osnova držati sve do Prvog svetskog rata. Prihvatajući načela četrdesetosmaške revolucije, oni su pred mađarske revolucionare izašli sa zahtevima da se priznaju srpska narodnost, pravo na upotrebu srpskog jezika, verska sloboda i pravo na održavanje srpskih narodnih sabora.

PRITOM su Srbi bili spremni da prihvate nepovredivost Ugarske kao države i u njoj prvenstvo mađarskog jezika. Mađarski prvak Lajoš Košut, međutim, u pregovorima sa Đorđem Stratimirovićem odbio je sve zahteve uz oštar odgovor da u Ugarskoj državi postoji samo jedan "politički narod", mađarski. U suprotnom, odlučivaće mač.

Ni ovo nije pokolebalo Srbe. Na Majskoj skupštini u Sremskim Karlovcima, od 13. do 15. maja iste godine, srpski narod se proglasio kao "politički slobodan i nezavisan" u okviru Habzburške monarhije i Ugarske i doneo odluku o stvaranju Srpske Vojvodovine (Srem, Baranja, Bačka i Banat, zajedno sa područjima Vojne granice). Mitropolit Josif Rajačić proglašen je patrijarhom, a graničarski pukovnik Stevan Šupljikac vojvodom.

SRPSKA Vojvodovina nikada nije zaživela. Posle poraza revolucije 1848-1849. godine, a na kraju višemesečnih rasprava o srpskom pitanju, u Beču je 18. novembra 1849. proglašen patent o osnivanju Vojvodstva Srbije i Tamiškog Banata sa sedištem u Temišvaru, a ne u Novom Sadu, kako su Srbi priželjkivali. Bila je to posebna administrativna oblast koja nije imala nikakvu autonomiju, a čije su granice iscrtane tako da su Srbi u njoj bili u manjini.

Krajem pedesetih godina 19. veka Habzburška monarhija je dospela u krizu koja je primorala cara na reforme. Među brojnim ustupcima datim Mađarima, jedan od najkrupnijih bilo je uspostavljanje integriteta ugarskih zemalja. Tako su 27. decembra 1860. ukinuti Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat. Najveći deo njegove teritorije potpao je pod Ugarsku. Srbi su ponovo bili na početku svoje borbe za autonomiju i opstanak.

PRIVILEGIJE OSTALE NA PAPIRU

CARSKIM dekretom o poništavanju oblasti Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat 1860. godine, raspršen je srpski san o teritorijalnoj i nacionalnoj autonomiji u Austrougarskoj. San koji su naši sunarodnici nastojali da ostvare kroz prethodnih 170 godina. Ovakvo carsko "rešenje" srpskog pitanja izazvalo je duboko razočaranje među srpskim življem i poljuljalo veru u politiku oslanjanja na Beč, koju su zastupali crkvena hijerarhija sa patrijarhom Josifom Rajačićem na čelu i konzervativni krugovi srpskog građanstva.

(SUTRA: Zaokret Svetozara Miletića)