Srbi biraju između Beča i Pešte

U SREMSKIM Karlovcima okupio se 2. aprila 1861. godine sabor koji je u istoriji ostao zabeležen pod imenom "blagoveštenski" zbog dana na koji ga je austrougarski car Franjo Josif odobrio. Na ovom, poslednjem od ukupno tri politička sabora Srba, okupio se cvet srpske inteligencije.

Izuzimajući Majsku skupštinu (Sremski Karlovci 1848), nikada ranije se na jednom mestu i u ovakvom broju nije okupila srpska elita, te su istoričari ocenili da je Blagoveštenski sabor bio najintelektualniji skup u istoriji Srba u Ugarskoj.

Po izbornim odredbama koje je za tu priliku sačinio Đorđe Stojaković, jedan od najuvaženijih srpskih pravnika toga vremena, sabor je pored patrijarha i trojice episkopa imao 75 poslanika. Sveštenstvo je dalo 25, a preostalih 50 izabrano je iz redova građanstva.

Zahvaljujući izbornim pravilima koja su sveštenstvu obezbeđivala 25 mesta, a patrijarhu predsedničku ulogu, sabor je imao konzervativno-klerikalni karakter. Prvi put se jerarhija prilično oštro sukobila sa težnjama građanskih liberalno-demokratski orijentisanih srpskih političara. Ovaj sukob u narednim decenijama prerašće u odlučnu borbu za vođstvo srpskog naroda u Ugarskoj.

UOČI zasedanja Blagoveštenskog sabora, tokom njegovom trajanja kao i po završetku, svi učesnici zastupali su jednodušan stav da se srpski opstanak, interesi i razvoj mogu obezbediti samo u okvirima zasebne autonomije. Razlike su se ispoljile kada je trebalo odlučiti pod čijim okriljem iskati tu autonomiju.

Po konzervativnim srpskim političarima i sveštenstvu, predvođenim patrijarhom Rajačićem i Đorđem Stojakovićem, koji su se pozivali na carske privilegije Leopolda Prvog, oslonac je i ubuduće trebalo da bude Beč. Većina učesnika sabora stajala je na tom stanovištu.

Tokom zasedanja, međutim, izdvojila se grupa liberalnih političara koji su rešenje tražili uz oslonac na Ugarsku i saradnju sa Mađarima. Predvodnik te grupe, u kojoj je bilo i nekoliko srpskih plemića, bio je Svetozar Miletić. On je nekoliko meseci ranije u svom "Tucindanskom članku" smelo predložio zaokret kursa srpske politike od Beča ka Pešti.

U ODNOSE među Srbima u Ugarskoj veoma dobro bio je upućen srpski knez Mihailo Obrenović (1823-1868). Težio je da izmiri Srbe i Mađare kako bi zajednički nastupili u borbi protiv centralističke austrijske vlasti. Knez je na Blagoveštenski sabor poslao Jovana Ristića sa zadatkom da patrijarhu Rajačiću diskretno prenese njegove namere.

Uvidevši da sunarodnici stoje između Beča i Pešte kao između dve vatre, na Blagoveštenskom saboru pojavila se i srednja struja koju su predvodili Đorđe Stratimirović (Novi Sad, 1922. - Beč, 1908), komandant srpske vojske (1848) i sinovac mitropolita Stefana Stratimirovića, kao i Jovan Subotić (Dobrinci, 1817 - Zemun, 1886) advokat, pesnik i političar.

NjIHOVA ideja bila je da se uz pomoć Beča, a na osnovu privilegija, formira Vojvodina koja bi se državotvornim ugovorom odmah sjedinila sa Trojednom kraljevinom Hrvatskom, Slavonijom i Dalmacijom. Potom bi usledili pregovori sa Ugarskom.

Ni kompromisna Stratimirovićeva i Subotićeva opcija, kao ni diskretna podrška Miletiću iz Kneževine Srbije i zalaganje kneza Mihaila nisu dobili dovoljno glasova na Blagoveštenskom saboru. Većina poslanika, sastavljena od onih opredeljenih za Beč, svojim zaključcima u 16 tačaka istakla je bečkom dvoru maksimalne zahteve kao neophodne garancije za opstanak Srba u monarhiji.

OSIM zasebne teritorije koja bi zahvatala ceo Srem (rumski, iločki i vukovarski srez), Banat, Bačku i Vojnu granicu, sabor je zahtevao i posebnu političku, sudsku upravu i oblasnu skupštinu. Na čelu Vojvodine, koja bi imala svoj grb i zastavu, prvostepeni i apelacioni sud, a srpski bi bio službeni jezik, stajao bi vojvoda.

Na teritoriji Vojvodine, kako ju je zamislila većina učesnika sabora, Srba bi bilo 299.000, dok bi pripadnika ostalih naroda bilo 352.000 (Nemci, Mađari, Slovaci, Hrvati, Rumuni, Jevreji i Bugari).

SABOR je 20. aprila okončao zasedanje. Izveštaj je podnet caru, koji je izrazio zadovoljstvo i obećao ispunjenje srpskih zahteva. Ubrzo se ispostavilo da je to bio samo carev način da pripreti Mađarima kako bi smekšao njihov otpor prema politici Beča.

Osim Mađara, koji su zahteve shvatili kao traženje "države u državi", i Hrvati su se žestoko protivili odlukama Srba. Uprkos carskom obećanju i zalaganju ministra Antona Šmerlinga, srpski zahtevi - nisu ispunjeni. Preuređenjem Habzburške monarhije na osnovu nagodbe Beča i Pešte, šest godina posle Blagoveštenskog sabora, Srbi su ostali rasparčan i obespravljen narod, najvećim delom naseljen u ugarskoj polovini monarhije.

Bez obzira na to, program Blagoveštenskog sabora ostao je duboko ukorenjen u svesti Srba u narednih više od pola veka, sve do kraha Austrougarske monarhije.

MI SMO I SRBI I GRAĐANI

U SVOM govoru na Blagoveštenskom saboru, povodom pete tačke predloženog zahteva, za kolektivno predstavništvo srpskog naroda u donjem domu ugarskog sabora, Miletić je, vođen principima liberalizma i demokratičnosti, poručio: "Jer i mi Srbi smo i Srbi i građani." Njegovi pogledi - nacionalni i politički - sažeti u "Tucindanskom članku" i na Blagoveštenskom saboru, te neumorna i smela aktivnost koju će posle toga razviti na poljima nacionalne i lokalne politike i kulture, stvoriće od Miletića nezamenjivog narodnog vođu i tribuna sa trajnom harizmom i nepokolebljivim nacionalnim stavom ("I jedan Srbin ako ostane - on je narod"). Postaće prva ličnost Ujedinjene omladine srpske u borbi za kulturno i političko jedinstvo srpskog naroda (1866-1872), osnivač, pisac programa i autoritativni vođa Srpske narodne slobodoumne stranke (1869). U nekoliko mandata bio je poslanik u Ugarskom parlamentu i na srpskim narodno-crkvenim saborima a u dva navrata (1861-1862. i 1867-1868) i gradonačelnik Novog Sada.

SUTRA: SRPSKO TALASANjE U ČAŠI VODE