Srpsko talasanje u čaši vode

POSLE Blagoveštenskog sabora (1861) i novog oglušavanja Beča i Pešte o njihove zahteve, Srbima nije preostalo ništa drugo nego da u okvirima veoma skučene narodno-crkvene autonomije nastave borbu za svoja nacionalna, verska i kulturno - prosvetna prava.

Nagodbom iz 1867. godine (dogovor Bečkog dvora i Mađara) o uspostavljanju Dvojne monarhije, Srbima je zadat novi udarac - ukinuta je Vojna granica. Time je srpski narod ostao bez nekoliko desetina hiljada dobro obučenih i naoružanih graničara. Oni su u vreme revolucije 1848/49. godine, zajedno sa dobrovoljcima iz Srbije, činili glavninu srpskih vojnih snaga.

Najizrazitiju podršku matica je sunarodnicima severno od Save i Dunava pružila upravo tokom "četrdesetosmaške" revolucije kada su se Srbi u Ugarskoj sukobili sa Mađarima u teškim bitkama u Bačkoj i Banatu. U novoproglašenu Srpsku Vojvodovinu Srbija je poslala 10.000 dobrovoljaca na čelu sa Stevanom Knićaninom. Na hiljade srpskih stradalnika iz Ugarske 1849. prigrlilo je braću iz Beograda, Požarevca, Smedereva, Kragujevca, Valjeva...

OSAMNAEST godina docnije, ukidanjem Vojne granice (1867), Srbi su bili znatno oslabljeni, a njihov položaj u preuređenoj monarhiji zavisio je prvenstveno od nacionalne politike tada obnovljene i ojačane mađarske države. Ugarska će među Srbima oslonac pronaći u istim onim konzervativno-klerikalnim krugovima koji su se do 1867. svom snagom stavljali na stranu Beča.

Borbu protiv srpskih konzervativaca i klerikala, koju je započeo na Blagoveštenskom saboru (1861), Svetozar Miletić nesmanjenim žarom nastavio je i posle Nagodbe Beča i Pešte (1867). Uvidevši da ih Miletić i njegove pristalice sve više potiskuju, konzervativci su se povezali sa vlastima Mađara u nameri da očuvaju ranije stečenu vlast i uticaj.

NASUPROT njima, Miletić se zalagao za veći uticaj naroda u školstvu i Crkvi. U svojoj političkoj borbi, Miletić se oslanjao na srpsku štampu. Postao je prva ličnost najvažnijeg srpskog političkog glasila "Srbski dnevnik" i osnivač znamenite "Zastave". Prvi broj "Zastave" osvanuo je 21. februara 1866. godine u Pešti, a od 1867. list je objavljivan u Novom Sadu.

Pod Miletićevim rukovodstvom "Zastava" je najveću pažnju posvećivala Srbima u Monarhiji, ali ne samo njima. Bio je to opštesrpski, pa i južnoslovenski list koji se čitao "kao političko jevanđelje". Branila je "Zastava" interese celokupnog Srpstva, a posebno se isticala odbranom Srba u Bosni i Hercegovini.

Kako je u to vreme provejavalo pitanje ujedinjenja Srba i Hrvata, Miletić je smatrao da okolnosti ne idu u prilog toj ideji. Za njega je najvažnije bilo političko jedinstvo Srba "da naš narod bude politički jedan". Bio je, istovremeno, odlučan protivnik ideje o jedinstvu Južnih Slovena u okviru Habzburške monarhije, smatrajući to obmanom. Odbacio ju je decembra 1870. kada ju je iznela hrvatska Narodna stranka na Ljubljanskom kongresu.

MILETIĆ je bio uveren da bi jedinstvo Južnih Slovena u okviru Monarhije bilo od koristi samo Austriji. Kao dosledan borac za srpske nacionalne interese i zastupnik liberalnih pogleda, Miletić je u to vreme napisao i ovo:

"Naš narod nije pozvan da ovu Monarhiju obara, jer za to nam nedostaje snage, za to se veći kobac iziskuje, ali mi kao narod ne možemo ni da na svojim ramenima Monarhiju održavamo, da se za nju oduševljavamo i žrtve prinašamo, koje narodi rado podnose za državu koja im je mati, a ne maćija."

Za svoje političke ideje Miletić je uspeo da pridobije brojne najpoznatije ljude svoga vremena. Njega su sledili i sarađivali u njegovom listu: Jovan Jovanović Zmaj, Mihailo Polit-Desančić, Laza Kostić, Giga Geršić, Ilija Ognjanović, Miša Dimitrijević, Svetozar Marković, Vasa Pelagić, Jovan Subotić, Nika Maksimović, Antonije Hadžić i mnogi drugi.

IZMEĐU srpskih liberala, okupljenih oko Miletića i konzervativaca, bile su česte novinske polemike i obračuni u koje je unošeno mnogo pojedinačnih i grupnih interesa, lične netrpeljivosti i neprincipijelne argumentacije.

Bilo je to "talasanje u čaši vode, jer u strategiji i taktici obe strane zalagale su se za ciljeve i sredstva koja u datim istorijskim okolnostima nisu donosila rezultate, niti su ih mogle doneti" (Čedomir i Jelena Popov "Autonomija Vojvodine - srpsko pitanje").

Liberali su, tako, do 1867. bili na strani Mađara u njihovoj borbi protiv Beča, a potom su postali protivnici i Beča i hegemonističke i nacionalno isključive Pešte. Nasuprot njima, konzervativci su do Nagodbe (1867) naginjali srpskom sporazumu sa bečkim dvorom, a kasnije sa mađarskom vladom i parlamentom. To "se postepeno pretvaralo iz taktičke saradnje u strateško potčinjavanje" (Andrija Radenić, "Srbi u Habzburškoj monarhiji 1868-1878").

ISTORIJSKI ishod pokazao je da je to bio pogrešan izbor. Najveću nevolju po srpsku stranu u Monarhiji doneće 1872. godina kada će takvom, pogrešnom izboru, početi da se priklanja i desno krilo Liberalne stranke - notabiliteti. Naime, tzv. notabilitetska politika, naročito u drugoj polovini 19. veka, zauzimala je značajno mesto u životu Srba u Ugarskoj i Hrvatskoj i prouzrokovala velike potrese u srpskom građanskom društvu.

Nekoliko decenija pre toga, kako bi umirila otpor politički nepriznatih naroda u svojoj polovini carevine, mađarska vlast je 1868. usvojila Zakon o nacionalnostima koji je Srbima načelno priznao pravo na "narodnu autonomiju za crkvene, fondovske i školske stvari".