Satirična ravnopravnost naroda

NAGODBOM i podelom vlasti u monarhiji između Beča i Pešte bili su ugroženi interesi Slovena u Ugarskoj. Dualistička vladavina najviše je ugrožavala nacionalne interese Srba, Rumuna, Slovaka i Rusina.

Kako bi umirila otpor politički nepriznatih naroda u svojoj polovini carevine, mađarska država, koja je nagodbom izborila atribute državnosti i stekla uslove za brži ekonomski razvoj, usvojila je 1868. godine Zakon o narodnostima koji je Srbima, načelno, priznao pravo na "narodnu autonomiju za crkvene, fondovske i školske stvari".

Tim zakonom, Srpskoj pravoslavnoj crkvi, činilo se, najzad je priznat nacionalni karakter, čemu su Srbi oduvek težili. Srbi su ovom, novom vrstom delimične autonomije, stekli pravo da samostalno upravljaju svojom crkvom i školama, ali uz državni nadzor.

Zakon se odnosio i na upotrebu jezika i predviđao je da svaki stanovnik Ugarske ima pravo da se državnim organima u Pešti obrati pismom na maternjem jeziku. Zauzvrat, ugarska vlada i sve njene institucije odgovarale su građaninu na mađarskom, ali uporedo i na jeziku na kojem je napisan dopis.

MEĐUTIM, nagodbom ojačana mađarska država, pokazalo se ubrzo, bila je nastavljač stavova Lajoša Košuta iz revolucionarne 1848. godine. Jedan od najistaknutijih vođa četrdesetosmaške revolucije, podsetimo, zastupao je čvrst stav da na mađarskoj državnoj teritoriji postoji samo jedan narod i to mađarski politički narod, a da sve ostale narodnosti, bez obzira na njihovu etničku pripadnost, čine deo jedinstvenog mađarskog naroda.

Cilj tako zasnovane politike bila je asimilacija pripadnika manjina kojih je tada u Ugarskoj bilo 52 odsto, što znači da su Mađari u svojoj državi bili u manjini (42 odsto). Tako nepovoljnu nacionalnu sliku, mađarski političari nastojali su da promene raznim merama.

Jedna od takvih mera bio je Zakon o narodnostima. Donosioci su nastojali da ga prikažu kao dokaz nacionalne tolerancije i demokratičnosti, uprkos činjenici da je već u preambuli bilo naglašeno da se NE priznaje nijedna druga, već samo mađarska nacija.

NA ZASEDANjU Ugarskog sabora, Zakon o narodnostima napali su prvenstveno Srbi i Rumuni. Srpski poslanik Svetozar Miletić rekao je da to nije zakon, već "satira na ravnopravnost narodnosti". Ne hajući za protivljenje srpskih i rumunskih poslanika, zakon je izglasan, a predstavnici Srba i Rumuna napustili su zasedanje.

Mada je netom usvojenim zakonom deklarativno priznata potpuna građanska ravnopravnost svim žiteljima Ugarske, bez obzira na nacionalnu pripadnost, gotovo svaka odredba imala je "drugu stranu medalje". To se odnosilo i na upotrebu srpskog jezika za koji je zakon predviđao sitne ustupke, kao što je slobodan izbor jezika u srpskim veroispovednim školama.

Istovetan mehanizam odnosio se i na ograničenu autonomiju crkveno-školskog karaktera, dodeljenu Srbima, koju je kočila odredba "da se ona imala ostvarivati uz državni nadzor".

TAKAV nadzor imao je dugoročne posledice, jer od sredine sedamdesetih godina 19. veka, potpuno je onemogućavao zakonodavni rad srpskih narodno-crkvenih sabora na uređivanju verskih, prosvetnih i materijalnih prilika u Karlovačkoj mitropoliji.

Takođe, prema predstavnicima srpske crkve u njenom vrhu, mađarska država je neskriveno favorizovala najkonzervativnije i najpokornije predstavnike i onemogućavala rad narodno-crkvenih sabora i redovne izbore patrijarha.

Poput Srba, ni predstavnici drugih narodnosti nisu bili zadovoljni zakonskim rešenjem, te su poveli oštru borbu protiv njega. Predstavnici narodnosti, među kojima su bili i Srbi, tražili su da im bude priznato nacionalno-političko biće.

U borbi protiv nepovoljnog zakona, najviše se isticao srpski poslanik Svetozar Miletić. Vispren, rečit i nepokolebljiv, vešto je razobličavao mađarsku politiku prema manjinama, dokazujući da je cilj donetog zakona da se Mađari umnože i tako uvećaju svoju snagu.

MILETIĆ je u kritici tog zakona naglasio da se pitanje narodnosti u Ugarskoj ne može smatrati rešenim sve dok ne budu zadovoljeni interesi, ne samo Srba, nego i ostalih nacionalnosti.

Bio je to, zapravo, njegov odgovor na postupak nekih mađarskih političara koji su uoči donošenja spornog zakona ponudili Srbima posebne uslove za rešenje njihovog nacionalnog statusa.

Shvatajući da tim ponudama Mađari žele da razbiju jedinstven opozicioni stav Srba i Rumuna o Zakonu o narodnostima, Miletić ih je odbacio. Osim što nije želeo da izneveri političko partnerstvo sa Rumunima, znao je da bi ponude date Srbima trajale kratko. (Vasilije Đ. Krestić, "Srbi u Ugarskoj").

UPRKOS žestokoj kritici Zakona o narodnostima, Miletić ni tada nije odustajao od svoje "tucindanske ideje" o mogućem pomirenju i saradnji sa Mađarima. Obrazlagao je taj stav rečima da je Austrija za 180 godina ostavila neispunjenih 50 obećanja datih Srbima, te ako se pokušaj pomirenja sa Mađarima izjalovi, svejedno se ne treba vraćati na stari bečki put, nego prema vremenu i prilici - prokrčivati nove puteve.

Ni tvorci famoznog zakona nisu se kolebali. Štaviše, zaključili su da je previše tolerantan i nisu poštovali njegove odredbe o upotrebi jezika, a građani - pripadnici manjina nisu uzimani u državnu službu. Otišlo se i korak dalje - 1879. godine izglasan je zakon po kojem je u osnovnim školama postalo obavezno učenje mađarskog jezika.

Ostalo je zabeleženo da su učitelji dobijali otkaz ukoliko posle četvorogodišnje nastave njihovi đaci nisu umeli tečno i pravilno da govore i pišu mađarski. Učitelji i nastavnici morali su da polažu ispite na mađarskom. Na osnovu zakona donetog 1883. godine, pak, đaci koji su pohađali srednje škole bili su preopterećeni časovima mađarskog jezika, te je njihovo stručno obrazovanje ostajalo nepotpuno.

MITROPOLIJA TRN U OKU

POSLEDICE Zakona o narodnostima koji je Srbima, načelno, tobož priznao pravo na narodnu autonomiju za crkvene, fondovske i školske stvari, dugoročno je trpela Karlovačka mitropolija. Problemi u toj oblasti namnožili su se, prvenstveno u ekonomskoj osnovi srpske autonomije. Mitropolija je početkom 20. veka imala veliki i vredan posed koji je bio trn u oku mađarskim vlastima: 800 srpskih crkava, 28 manastira, 720 sveštenika, 660 crkvenih opština, 350 osnovnih narodno-veroispovednih škola, dve gimnazije, tri učiteljske i više devojačke škole i jedna bogoslovija. Mađarska vlast činila je sve da saplete Mitropoliju u radu, naročito uz pomoć Aponjijevog zakona (1907) koji je sve narodne škole potčinio državnoj kontroli i obavezao ih na školovanje i vaspitavanje đaka u duhu pripadnosti "mađarskoj političkoj naciji".