Narodni tribun na robiji zbog Hrvata

UBRZO po osnivanju, Srpska narodna slobodoumna stranka učestvovala je na izborima za Ugarski sabor 1869. godine. Granice izbornih okruga bile su tako iskrojene i nacionalno zaokružene da su prednost davale Mađarima. Mada je stranka Svetozara Miletića tesno sarađivala sa rumunskim liberalima, uspela je da osvoji samo dva poslanička mesta.

U bašaidskom izbornom srezu za poslanika je izabran Miletić, a u Somboru mandat je dobio Atanasije Konjović. U vreme tih izbora, u Novom Sadu je na snazi bila vanredna komesarska uprava, a posle njenog ukidanja, naredne godine (1870), na izborima je pobedio još jedan liberal i Miletićev sledbenik Stevan Pavlović.

OSIM trojice srpskih poslanika, u Ugarski sabor ušlo je još nekoliko Srba sa mađarskih izbornih lista. Među njima i Petar Čarnojević upamćen u vreme revolucionarne 1848. godine kao komesar mađarske vlade sa zadatkom da oružanom silom uguši srpsku bunu koja je buknula posle odbijanja mađarskog lidera Lajoša Košuta da Srbima prizna osnovna nacionalna prava. O Čarnojeviću je u to vreme srpska štampa pisala da on "ni srcem ni umom nije Srbin".

Uz Čarnojevića u pardanjskom srezu poslanik je postao Aleksandar Nikolić, a u Velikom Bečkereku Đorđe Stratimirović, komandant srpskih boraca u žestokim bitkama protiv Mađara 1848. godine. Stratimirović je na izborima učestvovao kao nezavisni kandidat. Za njega su glasali srpski konzervativci i crkveni krugovi, a podržala ga je i vladajuća stranka Ferenca Deaka.

PRILIČNO tanak izborni rezultat kandidata Srpske narodne slobodoumne stranke posledica je krajnje nepovoljnih izbornih pravila. Pravo učešća na izborima imali su samo imućni i školovani građani, što se odnosilo na svega 10 procenata stanovništva. Žene nisu imale pravo da glasaju, pa ni da budu birane, a banatska vojna granica i Šajkaški bataljon koji su obuhvatali najveći broj Srba, na tim izborima nisu imali pravo glasa.

Baš kao što je i obećao bašaidskim biračima, Miletić je u Ugarskom saboru, u periodu od 1869. do 1872. bio najborbeniji i "verno i savesno, bez obzira na svoju korist i bez straha od kakve napasti" branio je interese žitelja Bašaida i kompletnog srpskog naroda.

MILETIĆ je bio veoma uporan u istupanjima protiv velikomađarskih zakona, ali nije se pritom borio samo za srpske, već i interese ostalih ugroženih manjina u Austriji i Ugarskoj - Hrvata, Poljaka, Čeha...

Uz upečatljivu parlamentarnu aktivnost, često je u Bačkoj i Banatu priređivao masovne zborove, a narod ga je srdačno i uzbuđeno dočekivao uz pucnjavu prangija, serenade i bankete.Postao je narodni tribun kome je verovala široka masa srpskog naroda u Ugarskoj.

Njegova izrazita politička upornost i narastajuća slava doneli su mu probleme. Prvu priliku za obračun sa Miletićem i njegovim sledbenicima, mađarska vlada iskoristila je posle ubistva kneza Mihaila Obrenovića na Košutnjaku 29. maja 1868. godine.

POŠTO su Miletić i njegovi liberali iz Ugarske bili oštri kritičari politike kneza Mihaila, mađarska vlast iskoristila je priliku da ih osumnjiči za ubistvo. Uhapšeni su i okrivljeni za ubistvo politički emigranti Vladimir Jovanović i Ljuben Karavelov, koji su u to vreme prebivali u Novom Sadu. Miletić, aktuelni novosadski gradonačelnik, suspendovan je, a gradom je od tada upravljao komesar.

Zajednički napor Pešte i namesničke vlade u Beogradu da dokažu krivicu trojice osumnjičenih za ubistvo srpskog kneza neslavno se završio - morali su da ih svu trojicu oslobode krivice i puste iz zatvora.

NOVA prilika mađarskoj vlasti za obračun sa vođom Srpske narodne slobodoumne stranke pružila se 1869. godine kada je Miletić u listu "Zastava" objavio tekst pod naslovom "Ćirilica u zagrebačkom političkom herbergu". U tom tekstu žestoko je napao hrvatskog mađaronski opredeljenog bana Levina Rauha zbog naredbe da se u Sremu ukine ćirilično pismo.

Rauha i njegove sledbenike Miletić je oštro kritikovao optuživši ih da su se sa torbicama na leđima okupili sa raznih strana belog sveta "pa žare i pale po Hrvatskoj kao Turci po Bosni". Nazvao ih je bitangama, a Hrvatski sabor "političkim herbergom", odnosno svratištem najnižeg ranga.

PRE nego što je zbog tih reči protiv Miletića bio pokrenut sudski proces, on je lišen poslaničkog imuniteta i zatim osuđen na godinu dana zatvora i 500 forinti novčane globe. Potom ga je državni tužilac zbog pobune, izvrgavanja ruglu Hrvatskog sabora i uvrede bana Rauha, osudio na godinu dana zatvora. Bio je dužan i da nadoknadi sudske troškove, ali i da sam sebe izdržava na robiji!

Negodovanje zbog presude i još veću privrženost Miletiću, srpski narod je ispoljio 4. oktobra 1870. godine kada je narodni tribun parobrodom krenuo u Vac na izdržavanje kazne: mase Novosađana su ga ispratile, a dok je plovio Dunavom, na usputnim pristaništima, narod ga je oduševljeno pozdravljao i hrabrio.

IZ ZATVORA u Vacu, Miletić je nastavio da rukovodi svojom strankom i usmerava aktivnosti dvojice srpskih poslanika u Ugarskom saboru. U to vreme politički zatvorenici imali su mogućnost da upravljaju svojim političkim partijama i da uređuju svoje novine. I iza rešetaka bio je potpuno posvećen tim ciljevima uz "spoljnu" podršku Stevana Pavlovića i Nike Maksimovića.

Izbori za Ugarski, Hrvatski i Srpski narodno-crkveni sabor 1872. pokazali su da narodnom tribunu tamnovanje nije nanelo političku štetu. Štaviše, Miletić i njegovi liberali postigli su veoma dobre rezultate. Kandidati srpske stranke pobedili su u četiri izborna okruga i dobili trojicu predstavnika.

U Bašaidu je to bio Miletić, u Bečkereku Aleksandar Sandić, a u Titelu - Laza Kostić.

Dve godine kasnije (1874) njima se pridružio i Mihailo Polit-Desančić, političar, novinar i književnik koji je izabran u pančevačkom okrugu. Uređivao je liberalski "Branik", bio je poslanik u hrvatskom i ugarskom parlamentu, i u Crkveno-školskom saboru u Sremskim Karlovcima.