Rastanak od sivog tića Miletića

SVETOZARA Miletića, snažnog borca za nacionalna prava svoga i drugih nemađarskih naroda sa geslom "Boriti se, a ne moliti", ugarske vlasti nisu mogle mirno posmatrati niti više tolerisati njegov ogroman uticaj i popularnost u celom Srpstvu.

Narodni tribun i članstvo Srpske narodne slobodoumne stranke izloženi su raznovrsnim pritiscima. Prvi put Miletić je uhapšen 1870. godine pod zajedničkom optužbom mađarske i vlade u Beogradu, a povodom ubistva kneza Mihaila Obrenovića na Košutnjaku. Odležao je godinu dana u zatvoru u Vacu i na kraju kao nedužan oslobođen optužbi. To njegovo tamnovanje još više je povećalo njegov ugled među sunarodnicima.

Pet godina docnije, kada je u Hercegovini i Bosni 1875. izbio "treći srpski ustanak", kojim je otvorena nova velika istočna kriza, a Srbija i Crna Gora 1876. ušle u rat protiv Turaka uz političku, pa i materijalnu podršku Miletića i njegove stranke, ugarska vlada odlučila je da ga definitivno slomi i ukloni sa javne scene.

UHAPŠEN je 5. jula 1876. u svom stanu u Novom Sadu. Dugo je držan u istražnom zatvoru ciničnog imena "Fortuna" u Budimu, da bi tek 1878. na montiranom procesu bio osuđen "za veleizdaju" na pet godina teške tamnice.

Po Srbe u južnoj Ugarskoj Miletićevo tamnovanje imalo je kobne posledice. Prva i najborbenija srpska stranka u Ugarskoj bila je obezglavljena, pristalice su počele da se osipaju, a u samom rukovodstvu stranke usledila su previranja. Srpsku narodnu slobodoumnu stranku počele su da nagrizaju unutrašnje podele i ranije, u vreme izlaska njenog drugog stranačkog glasila pod nazivom "Narod". List je objavljivan od 1870. do 1873. u redakciji Jovana Subotića.

Fizički i duhovno oronuo, Miletić je pomilovan i oslobođen krajem 1879. godine. U Novom Sadu dočekan je Zmajevim pokličem: "Diž`te decu iz kolevki da zapamte njegov lik!". Posle oporavka, u periodu 1880-'92. godina, vratio se političkom životu.

PRED sobom je imao dva cilja: očuvanje narušenog jedinstva stranke i nastavljanje publicističke i parlamentarne borbe za zaštitu interesa srpskog naroda. Dosledno je razvijao i razrađivao ranije formulisane glavne ideje svoje politike.

Ali, niti je Narodna stranka tada bila ona ista koja je 1869. usvojila beskompromisni Bečkerečki program, niti su Miletićeve ideje nailazile na onako oduševljen odjek u Srpstvu kao prethodnih godina. U stranci su maha uzeli ljudi i krugovi koji su tražili priznavanje Nagodbe, imali pomirljiv odnos prema ugarskim vlastima i sprovodili oportunističku politiku.

Opoziciono opredeljeni Srbi, naročito oni u Sremu, koji su do razvojačenja Granice u političkom životu sunarodnika u Hrvatskoj i Slavoniji imali odlučujuću reč, požurili su sa osnivanjem svoje Samostalne srpske stranke u želji da se pripreme za predstojeće izbore saborskih poslanika u nekadašnjim pograničnim oblastima.

KAKO bi novoj stranci podigli ugled, srpskoj i hrvatskoj javnosti stavili su do znanja da nova partija ima podršku kompletne Srpske narodne slobodoumne stranke i sunarodnika u Ugarskoj. Konferenciji u Rumi prisustvovao je i Miletić, a glavnu reč u organizovanju tog skupa imali su političari iz Srema - dr Stevan Dimitrijević i dr Milan Đorđević.

Nova stranka obznanila je zahteve u šest tačaka: da srpski poslanici u Saboru Hrvatske formiraju zaseban klub i da istupaju kao samostalna stranka. Poslanici su imali obavezu da se bore za priznavanje srpskih interesa, u svemu ravnopravnih sa hrvatskim interesima. Obaveza im je bila i da se zalažu za očuvanje srpske narodno-crkvene autonomije, kao i za izmenu školskog zakona i opstanak srpskih autonomnih škola.

U STRAHU od pohrvaćenja, čvrsto privrženi ćirilici, zahtevali su da srpsko pismo u administrativnoj upravi i u sudstvu bude izjednačeno sa latinicom, a u krajevima i naseljima u kojima je srpski živalj bio u većini, da se ćirilici prizna i "unutrašnja zvaničnost". Šestom tačkom novoosnovana stranka najavila je da će se zauzeti za proširivanje i utvrđivanje autonomije Trojedne kraljevine Hrvatske, Slavonije i Dalmacije.

Kako u toj tački nije zauzet jasan stav prema Hrvatsko - ugarskoj nagodbi, Miletićevi sledbenici bili su nezadovoljni. Oni su želeli da Srbi iz Hrvatske, Slavonije i sunarodnici iz Ugarske ostanu na dvostrukom opozicionom stanovištu - političkom i plemenskom. Međutim Samostalna srpska stranka prihvatila je Nagodbu kao svršen čin, mada njenim odredbama nije bila zadovoljna.

SAMOSTALNA stranka, da bi stekla uticaj u narodu, u Rumi 1882. godine pokrenula je svoj list "Srpski glas". Vlasnik i urednik bio je novinar Milan Đorđević. On je u svojim tekstovima nastupao sa naglašenog srpskog stanovišta i nije se zanosio parolama o bratskoj slozi između Srba i Hrvata. Pisao je da jeste pristalica srpsko-hrvatske saradnje i to one koja bi bila zasnovana na zakonitom priznanju srpskog naroda.

Na izborima 1883. izabrana su dva zastupnika sa liste Samostalne stranke. Uoči izbora za Sabor Hrvatske, 1893. godine, u međuvremenu osnovana Srpska radikalna stranka održala je zbor u Sremskoj Mitrovici na kojem je donela odluku o stvaranju posebnih mesnih i sreskih izbornih odbora.To je bio povod za žestok sukob dveju srpskih stranaka.

NOTABILITETI i njihova politika zauzimali su u drugoj polovini 19. veka značajno mesto u političkom životu Srba u Ugarskoj. Tim imenom nazivani su srpski političari koji su stali iza Velikokikindskog programa koji je priznao Austrougarsku nagodbu iz 1867. godine, kao i Zakon o ravnopravnosti narodnosti (1868) i akt o narodno-crkvenoj autonomiji (1868). Svim ovim zakonima Miletić i njegove pristalice žestoko su se protivili.

Prvu notabilitetsku brazdu, podsetimo, "zaorao" je u svom političkom programu Đorđe Stratimirović, 1872. godine. Potom je usledio i sukob Miletića i Nike Maksimovića. Sve dublji jaz u političkom vrhu Srba u Ugarskoj išao je u korist mađarskoj vladi. Ona je to jasno pokazala posle Berlinskog kongresa održanog 1878. godine - odbila je da potvrdi niz zahteva koje su Srbi doneli na Narodno-crkvenom saboru 1879. godine.

ŽELjE i raspoloženje Srba, mađarska vlada je ignorisala i u crkvenoj oblasti. Penzionisala je zakonski izabranog patrijarha Ivačkovića i za administratora patrijaršije imenovala najvećeg protivnika Miletićeve stranke vladiku bačkog Germana Anđelića. Usledio je još jači udarac 1881. godine kada je Anđelić imenovan za patrijarha.

U takvim uslovima, skrhan bolešću, Miletić je 1882. definitivno sišao sa političke scene. Njegova stranka se potpuno raspala dve godine docnije a on, star, izneveren i nemoćan, u Vršcu, u kući svog sina Slavka, lekara i budućeg višestrukog ministra u Vladi Srbije, poživeo je do 4. februara 1901. godine. Politička misao koja je iza njega ostala nosila je, međutim, trajne istorijske vrednosti.

SUTRA: Tucindanska tragedija na železničkoj stanici