Vatikan moćna potpora Hrvatima

IDEOLOGIJU i političku praksu su jugoslovenski komunisti crpeli iz omladinskih pokreta pre 1914. koji se nazivaju Mlada Bosna, Mlada Hrvatska ili Jungslawen, kako ih je zvao guverner Bosne i Hercegovine, general Poćorek. Program stranke od 1920. predviđao je izbijanje jugoslovenske revolucije i stvaranje sovjetske republike Jugoslavije, a oblik vlasti bi bila diktatura proletarijata. Prvi istorijski prepoznatljiv koren jugoslovenskog komunizma je sa sobom uneo i tumačenje socijalne revolucije kao ličnog terora.

U isto vreme, sa sobom su nosili i duh jugoslovenskog unitarizma. Iako ima teorija da je u Sloveniji Nacionalna komunistička partija stvorena 1920, a ne kako se u većini naučnih istraživanja tvrdi 1937, u nacionalnom pitanju je jugoslovenski komunizam svoja programska rešenja pozajamljivao i adaptirao iz ranije tradicije pre 1914, kao i ideologija velikih kulturnih pokreta i stranaka. Jugoslovenski komunisti su od početka bili nejedinstveni u svim bitnim stvarima programa i ciljeva.

VEĆ na izborima 1920. izdvojila se jedna grupa "partijske opozicije", uglavnom ljudi iz ranije Socijaldemokratske partije Srbije, na čelu sa Živkom Topalovićem i Dragišom Lapčevićem, koja je odbila da se kandiduje na opštinskim izborima pre nego što se njihovo stanovište ne objavi u partijskom organu "Radničke novine". U septembru 1920. su objavili Manifest opozicije Komunističke partije Jugoslavije. Osnovni zahtev u tom manifestu se odnosio na programsko načelo o neophodnoj homogenosti partija i načina njenog pristupanja Trećoj internacionali u Moskvi, koja se formira u martu 1919.

Nikakvi izbori jugoslovenskih delegata nisu obavljeni, a zaključci Internacionale su bez pogovora i bez primedaba usvajani. Pominjano je da "sovjetski režim" određuje šta je revolucija i kako bi trebalo da se vodi, da se čak predviđa i ukidanje samostalnih komunističkih partija i usvajanje samo jedne svetske. Nisu se slagali da "ruski boljševici uvek mogu da budu gospodari kongresa" Internacionale, da se u partijama ne dozvoljava opozicija, traži gvozdena disciplina i uvodi unutrašnja cenzura.

"AKO se htela jedna vojnička centralizacija, ona je zaista i postignuta. Uspostavljena je najpunija diktatura vođa." Osnovno neslaganje je kasnije objasnio glavni ideolog tadašnjeg jugoslovenskog komunizma o nacionalnom pitanju Sima Marković, da komunistima može biti cilj uspostavljanje sovjetske vlasti, ali da do ostvarenja tog dalekog cilja ne može niko biti ravnodušan na to da li će se doneti ustav parlamentarne demokratije ili apsolutističke monarhije.

Nacionalno pitanje u Jugoslaviji posle 1928, u njenim prvim godinama, bilo je dečja bolest jugoslovenskog komunizma. I kad se odmakne od te kolevke iz koje je 1919. on izašao na svetlost dana, to će ostati bolest od koje se nije mogao izlečiti. Kad je istorija 1945. to pitanje stavila u ruke da ga reše po svojim merilima istorijske pravde, komunisti su se pokazali kao grobari te jugoslovenske države, sa kojom od početka nisu znali šta da valjano urade. Strah od socijalnih nemira je ipak bila blaža opasnost za novu jugoslovensku državu. Prave teškoće su se osećale od separatističkih pokreta dva katolička naroda i nacionalnih manjina.

Kada se stvara ujedinjena jugoslovenska država, onda se pokazuje da glavne srpske političke stranke nisu u stanju da njenu državnost izgrade vođene istim entuzijazmom kojim su se pre svetskog rata 1914. borili za nju. Cela srpska inteligencija se pokazala nedoraslom da razume i nađe istorijski lek za katolički separatizam. Odjednom se pokazalo da na srpskoj strani u borbi za uspostavljanje zajedničke države stoje političke stranke, kultura i istaknuti pojedinci. Čitav narod se predao utopiji uspostavljanja toga cilja. Vrlo brzo, pre nego što je rat 1918. završen, videlo se da sa katoličke strane stoje samo emancipovani i visokoobrazovani pojedinci, sa svojim malobrojnim političkim grupama.

Posledica toga je bilo prenošenje duha depresije sa katoličkog dela države na društvenu elitu na srpskoj strani. Umesto da društvo samo ostvari, preko mreže društvenih organizacija, civilnog društva, kako se taj mozaik nepolitičkih organizacija naziva, svi očekuju da država i administracija vode i ostvare ujedinjenje jugoslovenskih naroda u jednoj državi.

Žaleći što Srbi u novoj državi nisu organizovali nacionalnu i kulturnu akciju "privatnu inicijativu", kako se govorilo, filozof Pero Slijepčević je napisao: "Shvatajući modernu državu suviše jednostrano, mi u njoj nismo gledali jednu kulturnu zajednicu sa raznovrsnim osećanjima, težnjama i interesima, nego jedan čisto upravni problem, koji se rešava čvrstom organizacijom državnih vlasti... U tome, vrlo veliku ulogu igra i ta činjenica da je srpski narod izašao iz ratova 1912-1918. desetkovan i premoren. U tim borbama izginuo je cvet nacije. Ono što je ostalo, bilo je psihički i mentalno iscrpljeno. Srećni da su se jednom vratili svojim kućama, ljudi su se zabavili svojim domaćim brigama, pa godinama nisu pokazivali interesovanje za javne poslove... Moćna potpora Hrvatima u njihovim kulturnim naporima oduvek je bila Katolička crkva. Ona je već po svojim shvatanjima i po svom pozivu i među Hrvatima, kao i svugde, težila da dobije u svoje ruke vaspitanje omladine i što veći uticaj na narodnu dušu... U odnosu prema nama Srbima i državi, ona je Hrvatima uvek služila i sad služi za samostalnost."

Tu je filozofiju o razlici uloge crkve i srpskoj i hrvatskoj istoriji najbolje izrazio jedan hrvatski političar posle sloma jugoslovenske države: "Srbi grade svoju pravoslavnu crkvu, a Katolička crkva gradi naš hrvatski narod." Taj istorijski proces se osećao u svim oblastima javnog života.

Posle proglašenja jedinstvene jugoslovenske države 1918, nijedna politička stranka, kao ni cela srpska kultura, nije formulisala cilj koji bi taj narod trebalo da sledi. Nije izgrađena srpska nacionalna doktrina, kao što je bio slučaj sa prvom doktrinom na Temišvarskom saboru 1790, i drugom sa Garašaninovim "Načertanijem" 1844. U tome je najviše zakazala vodeća srpska stranka, Narodna radikalna partija. Ona je izgubila ono sveobuhvatno vođstvo celog društva koje je izgradila do 1918. i ostvarila jugoslovensko ujedinjenje.