Istorijski promašaj radikala

ODMAH posle proglašenja jugoslovenskog ujedinjenja, najviše što je bilo postignuto bilo je ujedinjenje Srpske pravoslavne crkve. Pre 1918, ona je bila razjedinjena na nekoliko delova u kraljevinama Srbiji i Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini, u habzburškoj državi oko patrijaršije u Sremskim Karlovcima kao i drugog središta Bukovinsko-dalmatinske mitropolije u Černovicama. Uz određene finansijske nadoknade Vaseljenskoj patrijaršiji, dobijena je saglasnost za ujedinjenje srpske crkve u jednu patrijaršiju. Ujedinjenje srpske crkve pod patrijarhom Dimitrijem Pavlovićem obavljeno je u septembru 1920. U istom smislu je usledilo i prenošenje sedišta patrijaršije iz Sremskih Karlovaca u Beograd, privremeno u zgradu Beogradske mitropolije.

Ta crkva je pokrivala sve bivše pravoslavne oblasti, sa Makedonijom od 1912. u srpskoj državi i sačinjavala je 48% ukupnog naroda države. Hrvatski i slovenački katolici su predstavljali 37%. Nije pošlo za rukom vladi da sedište muslimana (reis-ul uleme) prebaci iz Sarajeva u Beograd.

STVARANjE "Hrvatske starokatoličke crkve" od pre sloma Habzburške monarhije 1917. nije bitno izmenilo homogenost i strogi centralizam katoličke zajednice. Starokatoličke crkve su se počele razvijati posle Rimskog koncila 1870, ali pokušaji njenih ideologa, lorda Aktona i Delingera, iz Nemačke i Britanije, da ubede Štrosmajera da ostane dosledan svojoj kritici papske centralizacije na koncilu u Rimu 1870. nisu pošli za rukom. Ta crkva se jedno vreme razvijala na dalmatinskoj obali, naročito na ostrvima Vis, Korčula i Hvar, odakle je i njihov prvi episkop Kalođera bio poreklom.

U gradu Splitu su imali najviše župa. Ta je crkva pustila svoje korene i među katolicima Vojvodine. Hrvatski i italijanski fašizam je 1941-1942. zabranio sve te crkve, u 59 župa, "Križari" su porušili većinu hramova, petorica sveštenika ubijena su u Jasenovcu. Pokušaji komunističkih vlasti nakon 1945. da se preimenuje zajednica u Hrvatska narodna katolička crkva, 1954. su propali. Ta crkva je jedno vreme smatrala da je program Hrvatske seljačke stranke njen glavni politički oslonac, jer je vođa te stranke Stjepan Radić nameravao da osamostali hrvatsku državu sa pravoslavnim i muslimanima do reke Drine. Mislio je da je vatikanska rigidnost Katoličke crkve glavni razlog što su oni odbijali da prihvate Katoličku crkvu, pa je među svoje ciljeve jedno vreme nabrajao i potrebu da katoličke sveštenike biraju opštine, a ne da ih naimenuje biskup odozgo. Starokatolici su ostale katolike nazivali "latinskom crkvom", saveznicima fašizma.

PRE nego što je proglašen Vidovdanski ustav posle demokratskih izbora 1920, bila je proglašena zabrana svih radikalnih i separatističkih organizacija. "Obznana" od 29. decembra 1920. najviše je pogodila Komunističku partiju, koja je postala treća najjača stranka u kraljevini. Time je bilo propisano da se "do rešenja Ustava zabrani svaka komunistička i druga rastrojna propaganda, obustave njihove organizacije, zatvore njihova zborišta, zabrane njihove novine i svi drugi spisi, koji bi mutili spokojstvo i mir države, propovedali, pravdali ili hvalili diktaturu, revoluciju ili ma kakvo nasilje. Odmah se moraju uzaptiti svi pozivi na generalni štrajk i do mesec dana zatvoriti svi koji ih čine usmeno ili pismeno".

Odmah posle "Obznane" donet je 3. aprila 1921. Zakon o zaštiti javne bezbednosti i poretka u državi. Svi koji su pozivani na pobunu su mogli dobiti kaznu zatvora od jedne do dvadeset godina. Takve zakonske zabrane socijalnih nemira su donošene gotovo u svim istočnoevropskim zemljama, sem Čehoslovačke. U Grčkoj je donet 1929. ("Idionymon") posle nemira duvanskih radnika u fabrikama i otkupnim stanicama.

POLITIČKE stranke u srpskom narodu koje su ga vodile do pobede 1918. više nisu mogle da obnove ni svoju brojčanu snagu, niti ubedljivost svojih programa, kao što je bio slučaj do ujedinjenja. Glavni razlog za to je istorijski promašaj vodeće srpske Narodne radikalne stranke, da ostvari svoj glavni cilj koji je programski negovala za dve prethodne decenije, da stvori jedinstveni srpskohrvatski narod. Kad je stala na tu trkačku stazu 1918, otreznila se u bunilu da su njeni saveznici samo slične srpske stranke, koje su se ili otcepile od nje, ili kopirale njene metode i ciljeve. Ta je stranka proširila svoja uporišta u Bosni i Hercegovini, Makedoniji i uspela da proguta istoimenu stranku u Vojvodini.

Posebno posle smrti Nikole Pašića 1926, stranka više nije imala velikih ljudi iz narodne baze koji će preobraziti vrh i metode. Za sve vreme postojanja do novog rasula 1941, bila je impresionirana uspesima Hrvatske seljačke stranke braće Radića.

HRVATSKA seljačka stranka je formirana 1904, iz sekcije za selo prvog hrvatskog suharističkog kongresa u Zagrebu 1900, ta je stranka do ujedinjenja 1918. bila inferiorna. Otpor ujedinjenju jugoslovenske države od 1917. do 1925. naduvao je njena jedra i pretvorio je u vodeću političku organizaciju jugoslovenske države. Stjepan Radić je pokušao da pokrene pobunu hrvatskog naroda 1919, uz saradnju italijanske vlade i njenih skrivenih ustanova. Posle toga je stvarao savez sa krugovima oko generala Sarkotića u Austriji. Težio je da Hrvatsku pretvori u seljačku samostalnu republiku.

Sve srpske političke organizacije su pogrešno ocenjivale da je agrarni program te stranke bio vitalni sok koji je od nje stvorio glavnu političku snagu. To je više bila agrarna retorika, nego neki koherentan program.

STRANKA je postala osnovni instrument prerastanja hrvatskog nacionalnog pokreta, od dotadašnjeg elitnog tipa u njegov masovni tip. To se nije moglo uraditi pre proglašenja demokratskog ustava, koji je dao mogućnost da se nacionalna ideologija, bez obzira na političku formulaciju njenih istorijskih ciljeva, predstavi kao glavna obaveza svih katoličkih vernika.

Antun Radić, brat Stjepanov i jedno vreme ideolog stranke, sam je ocenjivao pre 1914. da se katolici u Bosni i Hercegovini ne osećaju delom opšte hrvatske nacije, bez obzira na to što ih je duh verske netolerancije odvajao od pravoslavne i muslimanske braće. Sam Stjepan Radić je nešto slično pre toga govorio i za Slavoniju. Katolička crkva je bila glavni korisnik uspeha stranke braće Radića, iako je pokušavala da njen uticaj suzbije u narodu pokretanjem jedne Pučke seljačke stranke, ili još pokornije pod težačkim nazivom.

SUTRA: VARJAČA ZA TROIMENU NACIJU