Varjača za troimenu naciju

DO proglašenja diktature 1929. značajnu ulogu je igrala i Demokratska stranka, koja je nastala okupljanjem pristalica pet raznih drugih stranaka koje nisu mogle preživeti veliki svetski rat ili su bile vojske sa više generala nego redova. Jedno vreme je smatrana drugom strankom u srpskom narodu, iako je ponikla iz želje kruga uticajnih intelektualaca i političara da bude jugoslovenska, a ne srpska stranka. Nije beznačajno da je svoje ideološko načelo dobila iz grupe oko lista "Narod" u Bosni i Hercegovini, jer su neki od njegovih urednika pre 1914. bili pod uticajem pokreta italijanskih nacionalista. U organizacionom odboru je bio i istoričar Vladimir Ćorović.

Iz Srbije su dolazili ljudi, pre 1914. poznati u srpskom četničkom pokretu. Miraz koji su oni uneli u stranku se brzo potrošio, posle osnivačkog kongresa u Sarajevu 15-16. februara 1919. Postojali su pokušaji da se u vođstvo stranke uvedu katolici i muslimani, ali su ti cvetovi ugasli u samom proleću okupljanja.

NA ČELU stranke je bio profesor Lju6a Davidović, a pored njega je i revolucionar pre 1914. Svetozar Pribićević, kao i Milorad Drašković, koga je komunistički atentator sačekao u šetnji kroz park u Delnicama i ubio. Pribićeviću je bila tesna prevratnička retorika, pa 1924. napušta ovu stranku, ali je u toj odluci bilo onoliko nejasnoća koliko su se slobodni zidari trudili da ih ne obelodane.

Pravu ideologiju Demokratska stranka nije nikad izgradila i to je razlog njenog malog istorijskog učinka. Najpre je pokušala da postane varjača kojom će se umesiti testo unitarne jugoslovenske nacije, u vreme kad im se činilo da se tri plemena u troimenom narodu ujedinjavaju, a ne razilaze. Stranka je ostajala dosledna prvobitnom ubeđenju da se separatističke težnje u državi mogu prevazići demokratizovanjem, pa je brzo napuštala svoj unitarni koncept. Bila je protivnik diktature 1929. godine.

ZEMLjORADNIČKA stranka se okuplja 1920. oko spajanja ranijih seljačkih grupacija Glavnog zadružnog saveza Srbije Mihaila Avramovića i Seljačkog saveza Bosne i Hercegovine. Postojala je dublja tradicija okupljanja srpskih seljaka u pokret zadrugarstva, od koga se zaista osećalo poboljšanje položaja malih seljaka na tržištu. Uzor su bile slične nemačke organizacije. Ovoj stranci pristupaju seljačke grupe iz Srbije i Dalmacije. Cilj im je bio stvaranje seljačke zadružne države.

Od 1923. vođstvo stranke preuzima, od Avramovića, okretni političar i predratni diplomata, Jovan Jovanović Pižon. Ulaskom u stranku Grupe za socijalnu i kulturnu akciju Dragoljuba Jovanovića, stvara se levo krilo Zemljoradničke stranke, koje će odigrati značajniju ulogu u narednom razvoju nego stranka sama.

Posebno je ta leva orijentacija imala pristalica u Bosni i Hercegovini, ali i tu isključivo kod srpskih seljaka Bosanske Krajine.

MALOG značaja je bila i Demokratska republikanska stranka, koja se formira 1920, pod vođstvom Jovana Žujovića i Jakova (Jaše) Prodanovića. Socijalistička stranka je formirana 1921, spajanjem socijaldemokratskih stranaka Srbije i sa prostora bivše Habzburške monarhije. Do 1928. vodi je predratni vođa socijaldemokratske stranke u Hrvatskoj, koji je ostavio lep trag kao ministar u vladi zadužen za agrarnu reformu i kolonizaciju. Od 1928. stranku preuzima Živko Topalović, jedan od osnivača Komunističke partije i čelni potpisnik manifesta opozicije u komunističkom pokretu.

Rascepom u Demokratskoj stranci, iz nje se izdvaja Svetozar Pribićević i stvara Samostalnu demokratsku stranku. Ova stranka je bila naslednik srpskih stranaka iz Hrvatske od pre 1914, ali je nemirni vođa lutao od radikalnog unitarizma u početku, ka federalizmu i pokušaja stvaranja nekih mostova sa Hrvatskom seljačkom strankom braće Radić. Jedno vreme je Svetozar Pribićević bio čovek od poverenja kralja Aleksandra, a posle njegovog proglasa diktature 1929. prešao je u inostranstvo.

IAKO nesrpske u pravom smislu reči, vrlo bliske su im bile i stranka Jugoslovenska muslimanska organizacija, kao i Slovenačka narodna stranka (SNS) katoličkog sveštenika Antuna Korošeca. Glavna zasluga te stranke je u tome što je suzbila grupu i ideologiju pretvaranja Habzburške monarhije u federativnu državu. Stranka je izgubila prerano ideološki prilog socijaliste Janeza Kreka. Stranka je podržavala jugoslovensko državno jedinstvo, iako je, po sudu austrijskog istoričara Arnolda Zupana, njen vođa Korošec tvrdio da je 90% slovenačkog naroda prijateljski raspoloženo prema Austriji. Dopuštao je mogućnost ulaska Slovenaca u federaciju Srednje Evrope i verovao 1936. da bi obnova habzburške dinastije "vršila upečatljiv pritisak na Beograd u smislu popuštanja slovenačkim i hrvatskim zahtevima za autonomijom".

Jugoslovenska muslimanska organizacija je nastala iz jedne male klice Mladih muslimana pre 1914. godine. Mladi muslimani iz 1917. nemaju ništa zajedničko sa kasnijim fundamentalistima. Ta grupa se 1917. oglasila pristankom uz program stvaranja unitarne jugoslovenske države pod dinastijom Karađorđevića. Okupljala je većinu muslimana Bosne i Hercegovine.

VOĐA stranke Mehmed Spaho se pokazao kao spretan političar. Opirao se pritisku iz biračke mase, koja mu je 1920, na izborima dala dominantnu podršku, da se stranka orijentiše na savez sa hrvatskom seljačkom opozicijom, posebno posle prestanka kraljeve diktature i donošenja Oktroisanog ustava 1931 ("Šućur Alahu, mi smo za Spahu, a ko je za Maćeka neka prićeka").

Stranka se borila za bolji položaj muslimana u jugoslovenskoj državi. Po prvi put u istoriji ona je stvorila masovni muslimanski pokret za očuvanje jugoslovenske države pod srpskim vođstvom. U programu su zahtevali očuvanje tradicije posebne administracije u Bosni i Hercegovini i verovali da im je Vidovdanskim ustavom 1921. priznata neka posebnost u administrativnoj podeli zemlje. Zahtevali su uvođenje šerijatskih sudova i pravičniju nadoknadu muslimanskim zemljoposednicima u agrarnoj reformi.