Nemoć srpskih političkih stranaka

GLAVNA politička slabost jugoslovenske države između dva svetska rata nije bila nestabilnost političkih stranaka, otuđenost njihovog vođstva od biračke mase, nego nedostatak raznih društvenih udruženja izvan političkih stranaka i državne administracije, što se, obično, naziva civilnim društvom.

Različita su tumačenja tog pojma. Ovde se pod njim podrazumeva mreža nezavisnih građanskih udruženja, klubova, zadruga izvan seljačkog sveta, koji postoje uvek u državi i na koje se ne može odnositi nikakva policijska zabrana okupljanja. Trebalo bi izbegavati tumačenja da se pod taj naziv mogu svrstavati i različita udruženja i organizacije, koje se svesno stvaraju iz domaćih ili stranih izvora. U srpskom civilnom društvu dominiraju i neke dobrovoljne družine za primenu nasilja, čime ono nema taj smisao, ili ga ima delimično.

Posledica ovakvog stanja je zbunjenost srpskih političkih stranaka, njihova nemoć pred separatističkim pokretima i katoličkim, muslimanskim i pokretima nacionalnih manjina, pa se sva rešenja u izgradnji jugoslovenske države prepuštaju državnoj administraciji i programima nepouzdanih političkih partija.

POSLE ujedinjenja 1918. u određenim oblastima javljaju se grupe koje se nazivaju Narodna garda, koje služe za suzbijanje otpora po crnogorskim selima posle ujedinjenja 1918. Crnogorski separatizam se smirio do 1925, kada je proglašena i amnestija prema grupi ljudi koji su 1919. pokušavali da, uz pomoć italijanske vojske, izazovu ustanak. Iako su separatisti ("zelenaši") priznavali da su Crnogorci Srbi, čak i bolji nego oni ostali, taj duh separatizma se držao.

Od 1923. postoje pokušaji da se stvori jedna stranka federalista (Crnogorska stranka). Ona se formira 1925, a njen glavni ideolog i glavni aktivista Sekula Drljević je i sam pisao o Crnogorcima kao Srbima. Već je bila proklijala ideja o posebnoj crnogorskoj naciji, a ona je upravo u decenijama početka XX veka prvi put u istoriji, u inteligenciji našla svoje društveno gnezdo.

U VREME jačanja uticaja Hrvatske seljačke stranke posle njenih pokušaja da u saradnji sa italijanskom vojskom izazove nemire u Hrvatskoj (1919), Srbi su po selima bivše Vojne krajine stvarali "seljačka vijeća", kao pandan "narodnim vijećima" gradskih srednjih klasa. Moralo bi se zaključiti da stvaranje ustanova "civilnog društva" zavisi od razvijenosti društva i snage srednjih slojeva. Seljačkom društvu to ne odgovara, pa su ovakve ustanove po srpskim selima bile promenljive, iako su postojale. Posle 1918. stvaraju se u srpskoj sredini različita udruženja, čiji je cilj odbrana uspostavljanja jugoslovenske države.

Sa takvim organizacijama koje su smatrane plodovima "privatne inicijative" za odbranu države bile su vezane različite četničke organizacije. One su bile nastavak sličnih organizacija koje su u srpskoj istoriji postojale od 1904, a u balkanskim ratovima i Prvom svetskom ratu 1912-1918. odigrale su ulogu pomoćnih vojnih jedinica, na dobrovoljnoj osnovi.

POČETKOM 1921. stvara se prvo takvo okupljanje u Udruženju četnika za slobodu i čast otadžbine. Ono je imalo dvostruki zadatak - da okupi pripadnike starih četničkih jedinica, ali da u novoj državi pomogne u stabilizovanju političkih prilika. Oni su, na prvom mestu, bili skup veterana, koji je otvorio vrata novim članovima koji ranije nisu pripadali tom pokretu.

Godine 1924. obrazuju se još dve takve organizacije, Udruženje srpskih četnika za Kralja i otadžbinu, Udruženje srpskih četnika "Petar Mrkonjić". Ta udruženja su imala sličnu, ali ne i istovetnu unutrašnju strukturu. Vodila su ih rukovodstva iz državne prestonice, a ti glavni odbori birani su na godišnjim skupštinama na Đurđevdan. U svakom mestu su se mogla obrazovati udruženja, ukoliko je bilo najmanje deset članova. Pored starih četnika, od 1922. primaju se u članstvo i "novi četnici".

ČETNICI su o svom trošku nabavljali uniforme sivomaslinaste boje, sa jagnjećom šubarom. Imali su crne ili trobojne zastave i amblem mrtvačke glave. Iako su postojala četnička udruženja i među Hrvatima i Slovencima, te organizacije su ipak bile predominantno srpske.

Pored četničkih, postojao je i niz drugih sličnih organizacija. "Srnao" (Srpska nacionalna omladina) imala je 270 organizacija i 300.000 članova u celoj zemlji, a počela se stvarati nakon 1923. Postojala je tendencija da se mesni odbori stvaraju i od muslimanskih članova, obično pod nazivom "Osman Đikić". Njihov zadatak je bio da kod muslimanskih članova razvijaju srpsku nacionalnu svest.

ČETNIČKE organizacije su 1929. imale jedno Uputstvo o četničkom ratovanju, koje je odobrio i generalštab jugoslovenske vojske. Ono je obnovljeno 1938. U toku aprila i maja 1941. generalštab je poverio zadatak Kosti Pećancu da stvara četničke odrede. Ipak se mora zaključiti da mirnodopske organizacije srpskih četnika nisu stvorile četnički pokret u toku rata posle 1941. Taj uticaj je bio posredan i daljinski, zbog svesti da je postojao oproban model gerilskog rata. Punili su i nacionalne i komunističke odrede.

Sličnu ulogu je vršila i "Orjuna' (Organizacija jugoslovenskih nacionalista). Prvi koren je imala u organizaciji "Jugoslovenske napredne nacionalističke omladine" iz marta 1921. u Splitu. Inicijativu je dala Demokratska stranka, pa je "Orjuna" najpre smatrana njenom omladinskom sekcijom. Njen je cilj bio da se oružjem suprotstavlja svim organizacijama separatističke prirode, kao i pokušajima stvaranja uporišta socijalne revolucije. Formalno su se zaklinjali i na otpor italijanskim pretenzijama na jadranskoj obali.

PO NOVOM statutu iz maja 1922, ta formalno omladinska organizacija prihvatila je ime "Orjuna". Njeno vođstvo je do 1928. bilo u Splitu, a od tada se seli u Beograd. Pokret je imao 200 organizacija sa 100.000 članova u celoj zemlji. Oni su organizovali i "akcione čete" pod oružjem, a najbolje organizovane jedinice su bile u Sloveniji.

Cilj organizacije je bio stvaranje jedne jugoslovenske nacije, stvaranje "Velike Jugoslavije" u koju bi ušla i Bugarska, kao i cela teritorija od Segedina do Soluna. Postoji mišljenje o tome da je omladinska organizacija iz koje je nastala "Orjuna" bila kopija sličnih organizacija italijanskog fašizma onog vremena..