Fatamorgana o zajedničkoj naciji

GLAVNI krivac za parlamentarnu anarhiju umesto poželjne parlamentarne demokratije pred diktaturu 1929. snose srpske političke stranke, koje se nisu otreznile fatamorgane da je moguće veštački sintetizovati zajedničku naciju Srba i Hrvata, kada je opšte biračko pravo, Vidovdanskim ustavom 1921, Hrvatima po prvi put u istoriji dalo mogućnost da sve katolike na zajedničkom jezičkom području sa Srbima okupi pod kišobran državnog suvereniteta jedinstvene nacije.

Religija, kao "vododelnica nacije", tu je vršila jednu prirodnu funkciju okupljanja svog stada u jedinstvenu državu.Demokratski orijentisan srpski intelektualac bio je poslednji koji će prihvatiti da njegov jezik nije podloga nacionalnog jedinstva, nego crkveni plot koji je to jedinstvo razorio.

NIJEDNA srpska politička stranka nije bila u stanju da formira jedan zajednički, realan i aktivan srpski nacionalni program. U tome je krug iz "mladobosanske generacije" pre 1914, podjednako onaj njegov deo koji se utopio u svetski komunizam, kao i nacionalni deo ispoljen u Demokratskoj stranci, na duši je poneo najveći deo istorijskog greha.

Kada je u vreme konjunkture, neposredno posle ujedinjenja 1918, izgledalo da se integriše jugoslovenska nacija, hteli su da budu pena na tom pivu. Kad je nakon 1925. počela da se razilazi ta magla i 1929. se razišla, opet su kao prethodnica federalizacije ostali pena na pivu.

IAKO je ubistvo braće Radić 1929. bila podjednako istorijska tragedija hrvatskog naroda, same te stranke i celog duha i politike ujedinjenja u srpskoj istoriji, to je ipak za vođstvo hrvatskog pokreta bila jedna prekretna tačka ka novom realizmu. Ta stranka će od 1929. biti sve više jugoslovenska, iako uvek dosledna u borbi za integrisanje hrvatske nacije na katoličkoj verskoj osnovi.

Hrvatska seljačka stranka nije samo bila glavna snaga vaspitanja katolika u hrvatskoj nacionalnoj svesti. Ona je bila i prva hrvatska masovna organizacija koja je vaspitala istorijsku svest da celi prostor do reke Drine predstavlja hrvatske istorijske i etničke granice. Hrvatska stranka prava je to propovedala od 1861, a Katolička crkva tek 1900. na prvom euharističkom kongresu pomakla te granice od reke Vrbas i Plive, kako je više puta formulisano u programskim aktima Štrosmajerove Narodne stranke od 1861, na reku Drinu i crnogorsku granicu.

PRILIKOM pristupanja Seljačkoj internacionali, Stjepan Radić je 19. jula 1924, u Moskvi objavio članak da su srpski pravoslavni popovi i učitelji pola miliona Srba u Hrvatskoj proglasili pripadnicima srpske nacije. U to isto vreme, kako ističe Aleksandar Jakir, u Dalmaciji je srednja klasa prihvatala modu odricanja od hrvatstva, preuzimanja srpskih običaja i čak konverziju u pravoslavlje.

Pokret Srba katolika je doživeo blagu renesansu, što je naročito bilo karakteristično za dalmatinske gradove i ostrvsko stanovništvo. Nasuprot tome, katilički seljaci Dalmatinske Zagore napuštaju svoj raniji otpor procesu kroatizacije i postaju glavna socijalna snaga hrvatske nacionalne svesti.

GLAVNA ideološka i politička snaga procesa kroatizovanja seljaka i njihove politike konverzije od katolika u Hrvate je vršila, više od seljačke stranke braće Radića, Katolička crkva. Kao svoj glavni zadatak smatrala je svoje sopstveno modernizovanje. To je, praktično, značilo da je nastojala da vaspita svoje sveštenike u novom duhu, da se oslobađa velikog broja neškolovanih sveštenika, ali da, u srazmeri gubitka broja u narodu, poveća njihov uticaj na taj narod.

Prevedeno na jezik istorijske nauke, to je značilo da je crkva ubrzano počela svoj pokret Katoličke akcije da pretvara u masovnu pojavu i njime obuhvati celo stanovništvo. Do proglašenja diktature, Katolička akcija je bila podeljena i u pravom smislu nije odgovarala ustanovljenim standardima da sveštenici moraju da u njoj budu vodeća snaga. Iako na čelu pokreta stoji rimski papa, sve poslove organizacije i vođenja vrši jedna centralna hunta, sa generalnim sekretarom.

NA JUGOSLOVENSKOM prostoru, do 1929, ovaj laički deo Katoličke akcije veoma je istaknut, na štetu redovnih sveštenika i biskupa. Postojalo je jedno krilo koje se organizuje pod nazivom Domagoj, sa franjevačkim kaluđerima kao glavnim političkim kadrom. Laičko vođstvo nazivaju, prema austrijskoj tradiciji još pre 1914, Senioratom. Drugo krilo je razbijeno u više struja i organizacija.

Sve češće je vodeći ideolog Katoličke akcije bio Johan Merc, koji se sada bez izuzetka spominje sa kroatizovanim imenom Ivan iza čega se ne vidi poreklo i dečačko doba. Školovanje je završio u Parizu i najpre se istakao radom u katoličkoj omladini, posebno posetama Rimu, gde je od 1922. postojala organizovana katolička država na delu. Nasuprot jugoslovenski orijentisanom "Sokolu", u okviru koga se razvijala cela omladinska i sportska aktivnost Jugoslavije, Katolička crkva razvija svoj "Orao".

POSLE proglašenja diktature, Ivan Merc pretvara i tu organizaciju u širok pokret "Križara" i "Križarica", kako su se zvale njegove muške i ženske sekcije, Lju6odrag Dimić i Nikola Žutić, u svojoj istoriji katoličkog klerikalizma toga doba (1992), citiraju Poslanicu katoličkog episkopata od 5. maja 1921: "Kršćanski roditelji! Stoga se nećete čuditi nama biskupima, vašim pastirima, što smo podigli svoj prosvjed i glas, kado smo čuli da se ozbiljno namjeravalo odgajati vašu djecu ne u duhu Isusovu, već u duhu sokolskom... Ako hoćete da se vaši mladići i vaše djevojke odmetnu od Boga, od Isusa, od Bogorodice, od Crkve, od kršćanskog života, od istine, od blažene vječnosti, onda dopustite vašim momcima u Sokole, a svoje djevojke u Sokolice." I pre toga se stalno isticalo da je zadatak brojnih katoličkih organizacija "da odgaja i budi zdravu hrvatsku svijest".

POSLE papske enciklike "O božanskom vaspitanju omladine" krajem 1929, katolički episkopat Jugoslavije objavljuje jedan Memorandum u novembru 1932, kao i poslanicu protiv "Sokola", naredne godine. Većina ministara u vladi Petra Živkovića bila je protiv dozvole za rad društvu "Križara", ali je zbog želje da se izbegne otvoreni sukob sa svemoćnom crkvom ipak to društvo ostvareno.

Kao i neke druge katoličke društvene organizacije, pokret "Križara" i "Križarica" bila je jedna paramilitaristička organizacija. Potpredsednik "Križara" je 1941. pisao pravila ustaškog pokreta, u koji se celo bratstvo utopilo.