Diktatura proletarijata

OSNOVNO obeležje razvoja srpskog naroda, kao i svih drugih u jugoslovenskoj državnoj zajednici, bilo je prerastanje zaostalog seljačkog društva u poluindustrijsku evropsku državu. Što se god može prigovoriti državi koja je stvorena po obliku istočnoevropskih "diktatura proletarijata", u trajanju od kraja rata 1945. do sloma komunizma 1990, to je bio civilizacijski skok u jedno novo društvo, kakvo pre toga nije postojalo. Po sudu glavnog istoričara modernog kapitalizma Fernana Brodela, sve su istočnoevropske diktature bile izuzetno pogodan okvir za stvaranje industrijskih društava. Kao i sve druge, one su morale imati fazu brutalne akumulacije kapitala, koje nisu bile iste kao one iz HIV veka u zemljama Zapadne Evrope, bile su slične i gore po žrtvama.

Pre četiri veka su "ovce pojele ljude", kako veli Tomas Mor, za metaforu gramzivosti veleposednika da oranice pretvore u unosnije pašnjake za uzgoj ovaca. U zemljama Istočne Evrope posle 1945, industrijske "mašine su pojele seljake". Kolektivizacija sela je predstavljala socijalni okvir za pljačku vrednosti poljoprivredne proizvodnje.

GODINE 1937, u Srbiji je poljoprivredni deo stanovništva činio 76,3% ukupnog društva, prema 29% u Francuskoj. U nekim delovima Jugoslavije gde je živeo srpski narod, taj procenat agrarnog sveta još je i viši. U Bosni i Hercegovini, prema popisu iz 1948, u gradovima je živelo samo 10% ukupne populacije, a Srbi tu sačinjavaju samo 2%. Decembra 1946. donet je Zakon o nacionalizaciji, kojim je počelo temeljno razgrađivanje prema komunizmu neprijateljski raspoloženog građanina. U devetomilionskoj Srbiji, samo, to je izazvalo "kulturni šok", kako kaže Ljubodrag Dimić u studiji o srpskoj državnosti (2001). Tada nije odmah nacionalizovano zanatstvo, što je urađeno drugom nacionalizacijom 1948.

U vreme uspeha industrijalizacije u prve dve decenije, 1945-1965, selo je u Jugoslaviji napustilo 9.200.000 ljudi. Jedan milion Srba se preselio u Srbiju iz drugih republika. Ta unutrašnja seoba je više unazadila grad nego što je unapredila selo. I grad i selo, kaže Dimić, postali su "kulturni hibridi".

IZLIVANjEM ove gotovo desetomilionske mase seljaka na gradske trotoare Srbije nestaje starog građanina. U isto vreme se u kolektivizovanom selu stvara agrarni proletarijat. Na obe strane se novi identitet izgrađuje "mimikrijom života", u gradu se živi seljački, a na selu nestaje mentalitet vlasnika parcele - domaćina koji ne proizvodi za tržište. To pretvaranje bivših ratnika u nove građane Branko Ćopić je nazivao "osmom ofanzivom na svilengaće".

DA JE istorija pozorište, onda bi prerastanje "starog Beograda" u novi industrijski grad bila metamorfoza lepe larve u ružnog leptira. Književnik Ivo Andrić je stari Beograd protezao do Trga Slavije, gde počinje periferija. Dotle su se negovale navike ljubljenja ruku damama, ustajanje gospode u tramvajima kad uđe devojka, bake se nazivale staramajkama. U "krugu dvojke" se najduže opirao kult evropskih šešira. U jurišu promena društvenog sistema nakon 1945. i ta je kultura polako odlazila na groblje. Kad se vratio nakon dugog egzila 1965, pesnik Miloš Crnjanski je napisao da ga stari Beograd "dočekuje isplakanih očiju".

Prvi petogodišnji plan razvoja jugoslovenskog društva kao celine donet je 1947. Razlike su bile posledica geografskog položaja pojedinih republika i vojne strategije za slučaj rata. Teška industrija, koja se najviše odnosila na izgradnju moćne armije, bila je koncentrisana u Srbiji i Bosni i Hercegovini.

PROIZVODNjA kamiona se, iz predratne beogradske fabrike, prebacuje u pogone za remont vozila sa celog balkanskog prostora, koje su podigli nacisti u Mariboru. Srbija je kasnije izgradila moćnu fabriku kamiona u Priboju. U isto vreme se završava mamutska fabrika aluminijuma u Fužinama. Nemci su nameravali da od dovoza balkanskog boksita tu proizvode 200.000 tona aluminijuma godišnje, prema 500.000 koje su Sjedinjene Države tada u celini proizvodile. Bosna i Hercegovina je dobila veliku železaru u Zenici i uvoz gvozdene rude i kvalitetnog uglja železnicom sa morske obale. Ta čeličana je od početka bila i ostala nerentabilna.

SLIČNO je i sa drugom, u Smederevu, koja je imala neku prednost jer su se rečnim brodovima i ruda i ugalj dovozili jeftinijom plovidbom. Srbija je izgrađivala obojenu metalurgiju, na prvom mestu olovo i cink u Prištini (Kosovo i Metohija) i bakar u Boru. U Nišu se izgrađuje "Elektronska industrija". Prvi radio-aparati su prodavani udarnicima i zaslužnim građanima, i tako vršili funkciju civilizovanja. Brodogradnja se koncentriše u bivše italijanske pogone u Rijeci i Puli, a Boka Kotorska u tom pogledu stagnira.

Kod Travnika izrasta novi "grad topova", oko Sarajeva pogoni za proizvodnju tenkova, u Mostaru velika fabrika aviona. U svim tim radionicama prvi učitelji su iz kragujevačke fabrike oružja. Izgradnja industrije po sistemu petogodišnjih planova transformiše se od 1965. Do tada je Srbija izgradila industriju motora i vozila (traktori, kamioni, automobili), mašina (Niš, Beograd), petrohemija (Pančevo, Novi Sad).

VRLO je kasno počela kritika sistema planiranja, čiji je slom započeo nakon 1965. U poznatom Memorandumu Srpske akademije nauka i umetnosti 1986. ocenjeno je da je planiranje temeljito razoreno (iako se formalno održavalo). Za drugu polovinu šezdesetih plan nije donet, "a kasniji petogodišnji planovi, bez neophodne podrške sredstava i mera, ostale su deklaracije koje nikog nisu obavezivale". Za to vreme, broj Srba u Hrvatskoj, od četvrtine stanovništva posle 1881, 1991. spao je na 12%. Do izbijanja građanskog rata 1991, u Srbiju se iz Bosne i Hercegovine uselilo oko milion ljudi. Do popisa 1981, preselilo se u Srbiju 266.637 Srba i u Hrvatsku 205.542 ljudi. Godišnje je taj egzodus nemuslimanskog stanovništva iznosio 13.500 stanovnika. U Srbiji se oni uglavnom tiskaju u gradove, sem manjeg broja kolonizovanog u Vojvodini. Tako je u Srbiji broj poljoprivrednog naroda, od 74,7% iz popisa 1948, smanjen na 56% godine 1961.