Primas Hrvatske žali za Pavelićem

PARTIZANSKE jedinice NOV Jugoslavije 8. maja 1945. godine ulaze u Zagreb. Ante Pavelić je dva dana ranije pobegao u Austriju. Ustaške glavešine koje su ostale u Hrvatskoj uhapšene su i zatvorene. Prva ispitivanja dovode do pronalaženja i oduzimanja "blaga" (zlata, dragocenosti i dokumenata) koje je poglavnik Pavelić pre bekstva poverio zagrebačkom nadbiskupu.

Monsinjor Stepinac je uhapšen 17. maja 1945. i ostaje u pritvoru do 3. juna. Dana 4. juna, odmah po oslobađanju, Stepinac ima rezervisan razgovor s Titom (koji se dva dana ranije sastao sa nekoliko predstavnika Katoličke crkve u Zagrebu): nova jugoslovenska vlast namerava da uspostavi dobre odnose sa Svetom stolicom, od koje se očekuje - u zamenu za ćutanje o odgovornosti hrvatskog klera u genocidu nad pravoslavcima - politika otvorenosti i saradnje. Ali vatikansku spoljnu politiku karakteriše najdublji antikomunizam tako da Rimska crkva ne samo da ne pokazuje nikakvu otvorenost prema novoj Jugoslaviji, nego je krajnje neprijateljska.

NA IZBORIMA za Konstitutivnu skupštinu nove jugoslovenske federativne države, koji su održani 11. novembra 1945, Narodni front Jugoslavije, dobija devedeset odsto glasova. Novoizabrana Konstitutivna skupština, 25. novembra proglašava pad monarhije, a četiri dana kasnije, 29. novembra proglašava se Federativna Narodna Republika Jugoslavija, kojom upravlja savezna vlada pod vođstvom maršala Tita.

Poslednjeg dana januara ozvaničava se novi Ustav. U znaku koncepta o "bratstvu i jedinstvu" jugoslovenskih naroda novo federativno uređenje predviđa priznavanje šest federativnih republika (Srbija, Hrvatska, Slovenija, Crna Gora, Bosna i Hercegovina i Makedonija), kojima se pridružuju dve autonomne oblasti (Autonomna Pokrajina Vojvodina i Autonomna Kosovsko-metohijska oblast).

U HRVATSKOJ, nakon pada ustaškog režima i stupanja Tita na vlast, Katolička crkva je jedina preživela i aktivna struktura: iako teško ogrezlo u krvavu poglavnikovu diktaturu, katoličko biskupstvo ipak zadržava svoju moć.

Antikatolička odmazda srpskog i jevrejskog naroda koji su bili progonjeni za vreme ustaške diktature marginalna je i epizodna: 4. novembra 1945, na primer, monsinjor Stepinac je zasut kamenjem u Zaprešiću u blizini Zagreba. Vlasti hapse sveštenike koji su bili najviše uključeni u progone: nekoliko stotina katoličkih duhovnika podvrgnuto je redovnim procesima tokom kojih su mnogi od njih osuđeni na smrtnu kaznu. (Istoričar M. Bulajić rekonstruisao je spisak od 629 katoličkih duhovnika koji su direktno odgovorni za ustaške pokolje).

NA DOKAZE da je ustaška diktatura imala punu podršku Katoličke crkve, monsinjor Stepinac od samog početka podiže glas protiv nove socijalističke republike: iz korena poriče ustrojstvo nove jugoslovenske države, napada do kraja novu komunističku vlast, žestoko se suprotstavlja zakonskim merama narodne vlade i angažuje se na povratku ustaša i Nezavisne Države Hrvatske.

Zagrebački nadbiskup postaje tako glavni oslonac onih koji žale za poglavnikom i svih antikomunističkih pozicija u Hrvatskoj i u novoj jugoslovenskoj državi. Za to je potvrda svedočenje jednog engleskog oficira iz 1946:

"SADA je osamnaest mjeseci (proljeće 1945) otkako sam se našao u Jugoslaviji kao oficir za vezu, otkako sam čitao u štampi koju su kontrolisali Nijemci i slušao na radio Zagrebu poziv koji je nadbiskup uputio narodu da se stisne oko hrvatske države već u raspadanju, suprotstavljajući se savezničkoj vojsci koja je kročila ka konačnoj pobjedi. Nekoliko nedjelja kasnije Zagreb je oslobođen. Nadbiskup je ostao na svom mjestu, dok je Pavelić pobjegao.

Kad sam se vratio u Zagreb poslije godinu dana, bio sam iznenađen da je, uprkos dubokim promjenama koje su se desile u Jugoslaviji, nadbiskup Stepinac još primas Hrvatske. Nadbiskup mi je upriličio prijem, zadržavši me više od jednog sata u privatnom razgovoru. Otvoreno mi je objasnio da su on i njegovi sveštenici sarađivali s Nijemcima zato što se rat, u stvari, vodio između fašizma i komunizma: on je odabrao da se svrsta u prvi front, a Britanci u drugi. Izrazio je svoje žaljenje za greške koje su se dogodile pod njemačkom okupacijom, ali je precizirao da mu je ovdašnji režim mrskiji, prvenstveno zbog toga što je riječ o državi koju su uspostavili Srbi, a na drugom mjestu zato što su Nijemci i ustaše palili crkve i uništavali kongregacije (pravoslavaca i Jevreja), dok komunisti, putem školskih i agrarnih reformi prijete da unište samu egzistenciju Crkve, služeći se njenim školama i dobrima. Rekao mi je da se nada da će Zapad upotrijebiti atomsku bombu da Moskvi i Beogradu nametne civilizaciju prije nego što bude prekasno. (...)

Dok sam ponovo prelazio samostansko dvorište u sjenci Katedrale pitao sam se u čudu koliko li će još Stepinac duhovno voditi Hrvatsku."

PRVI, iako sasvim neodređen, samokritički glas Hrvatskog katoličkog biskupstva u odnosu na skoru prošlost ustaške diktature sa svojim teretom grozota, čuo se tek 20. decembra 1945. godine:

"Dopuštamo da je bilo svećenika koji su, zavedeni nacionalnom strašću, zgriješili protivu Božijeg zakona i kršćanskog milosrđa i koji poradi toga zaslužuju da odgovaraju pred zemaljskom pravdom." - Ovo je odlomak iz Pastirske poslanice katoličkih biskupa Jugoslavije, koja je sastavljena na Biskupskoj plenarnoj konferenciji u Zagrebu. Poslanica - koju je potpisao Stepinac i još dvojica nadbiskupa, 10 biskupa i četiri generalna vikara - rešava u ovoj rečenici pitanje balkanskog holokausta i saradnju Katoličke crkve s okrutnom poglavnikovom diktaturom. Uostalom, Poslanica je sva posvećena dugoj, potresnoj besedi protiv novog jugoslovenske vlasti, Josipa Broza Tita, koji je optužen za samovolju i za progon katoličkog sveštenstva.

U JESEN 1945. protiv nove jugoslovenske republike počinje da se razvija tajna prevratnička aktivnost "križara" i "božijih križara", katoličkih integralista i ustaških nostalgičara.

Bivši šef poglavnikovih oružnika, pukovnik Erih Lisak, koji se vratio u zemlju s lažnim pasošem kao izvesni "Petrović", koordinira rad preostalih hrvatskih ustaša na hrvatskoj teritoriji u cilju pokušaja destabilizacije nove jugoslovenske države. U Zagrebu "križari" i preostale ustaše za političko-duhovnog sagovornika imaju monsinjora Stepinca. Lisaka je, u stvari, u velikoj tajnosti, pod lažnim identitetom, primio primas Hrvatske. Veze s "Božijim križarima" monsinjor Stepinac održava preko svog sekretara, svećenika Josipa Šalića.

Decembra 1945. Lisak je uhapšen zajedno s ustaškim glavešinom Pavlom Gulinom. U toku ispitivanja njih dvojica priznaju svoju tajnu djelatnost i otkrivaju veze sa zagrebačkom nadbiskupijom.

OPREZ NOVE VLASTI

JUGOSLOVENSKO sudstvo je raspolagalo opsežnom dokumentacijom o višestrukoj odgovornosti monsinjora Stepinca iz godina kada je bio na strani ustaških krvnika i priprema da pokrene postupak protiv ovog visokog prelata. Ali nove vlasti, svesne unutrašnjih i međunarodnih posledica procesa protiv veoma moćnog primasa Hrvatske, rade vrlo oprezno: nemaju nameru da Stepinca pretvore u "mučenika". Tako kroz štampu cure činjenice o posleratnim kontaktima Stepinca sa visokim ustaškim glavešinama.